Manastir Starčeva gorica danas proslavlja svoju slavu – Živonosni istočnik. Tim povodom podsjećamo na istorijat ove drevne svetinje na Skadarskom jezeru koja potiče iz vremena Balšića (1376-1378), a čij je osnivač starac Makarije, isihasta i ugledni duhovnik toga vremena. Manastir je, poslije vjekovne zapuštenosti, uz Božiju pomoć obnavljen ljubavlju i trudom monaha i priložnika, blagoslovom blaženopočivšeg Mitropolita Amfilohija.
Manastir Starčeva gorica
Kratki istorijat manastira
Manastir Uspenija Presvete Bogorodice ili manastir Starčevo, kako je odomaćeni naziv, nalazi se na Starčevoj gorici, ostrvu pored zapadne obale Skadarskog jezera. Manastir na Stračevoj gorici, odnosno Gorici starca Makarija, bivši metoh manastira Hilandara, podignut je, odnosno obnovljen sedamdesetih godina XIV vijeka. Najvjerovatnije da je izgrađen između 1376. i 1378, u vrijeme vladavine Đurđa I Balšića i da mu je ktitor bio tada već poznati Starac Makarije, isihasta i ugledni duhovnik onoga vremena, jer odmah dobija ime „Gorica Svetoga starca Makarija“, a kasnije Starčevo ili Starčeva gorica. Prolog pisan sedamdesetih godina 14. vijeka sa zapisom “ U Gorici Svetoga starca Makarija v dni blagočestivago gospodina Balše i hristoljubivago gospodina Đurđa Balšića“, danas se nalazi u Državnoj bibilioteci u Berlinu. Veliko Četvorojevanđelje koje je nekada pripadalo vladici Stefanu, a sada je u biblioteci Markijana u Veneciji sadrži zapis „sije jevangelije Starčevi Gorice“. Starčevo se pominje i u turskim popisima krajem 15. i 16. vijeku i kod Marjana Bolice.
Sačuvani ostaci manastirskih prostorija i utvrđenja upućuju na njegov izvanredan značaj i arhitektonske specifičnosti u obliku i načinu gradnje. Bio j e opasan visokim zidom. Imao je malu luku za prilaz sa južne strane, od koje je vodio ozidan put i stepenice do glavne kapije. Od svih trikonhosnih crkava na Skadarskom jezeru starčevačka je u arhitektonskom pogledu najjednostavnije i najčistije riješena. Uz južnu stranu priprate proteže se paraklis, možda posvećen Vaznesenju kako je to nagovjestio Vojvoda Božidar Vuković Podgoričanin u svom testamentu. Tokom vremena nestalo je iz sjećanja kojem Bogorodičinom prazniku je crkva bila posvećena i od 2000. praznuje se Presveta Bogorodica – Živonosni istočnik.
Od osnivanja i tokom 14. vijeka bio je poznat kao škola prepisivačkog i iluminatorskog rada i jedan je od vodećih među onima na drugim ostrvima i u priobalnom dijelu Skadarskog jezera. Starčeva gorica je bilo jedno od mjesta prepisivačkog rada Skriptorija Skadarskog jezera, pored Vranjine, Beške, Moračnika, Goričana i drugih mjesta u priobalnom dijelu jezera, o čemu svjedoče sačuvani poznati rukopisi sa kraja 14. i iz 15. vijeka. Prepisivački rad na Skadarskom jezeru odvijao se više od 100 godina sve do prenošenja prestonice Crne Gore na Cetinje i do osnivanja Cetinjskog manastira i u njemu prve štamparije 90-tih godina 15. vijeka.
Iako uz stalne borbe za opstanak, na Skadarskom jezeru su se naglo i uspješno razvijali raznovrstan umjetnički rad i graditeljstvo. Više od jednog vijeka ovaj prostor bio je centar umjetničkog razvoja, na specifičan način i u specifičnim uslovima, kao sinteza prethodnih kultura, autohtonog senzibiliteta stvaralaca i uticaja novih savremenih kultura koje su se razvijale u Evropi. Nažalost, ovaj sveopšti razvoj i uspon dugo nije mogao biti nastavljen. Jedino su knjiga, književnost i umjetničko zanatstvo nalazili mogućnosti za stalni razvoj i uspon, pa makar i van njenih granica.
O ugledu koji je uživao manastir i na neposredne i životne veze sa njim govori i zavještanje poznatog štampara vojvode Božidara Vukovića da njegovo tijelo iz Venecije bude po smrti prenešeno na ostrvo, koje mu je sin Vićenco ispunio kao i da njegove rukopisne knjige pripadnu manastirima na jezeru.
Padom ovog dijela Zete pod tursku vlast, manastir je zapustio. Prva istraživanja zapustjelog manastrskog komleksa, izvršio je Pavle A. Rovinski 1893. godine „kad je slavljena četiristota godišnjica Obodsko – cetinjske štamparije“. Kako svjedoči Rovinski i manastir i zemlja na kojoj se nalazio manastir za vrijeme turske vlasti koristili su lokalni krajinski Turci, koji su obično tu zimovali sa svojom stokom, ugoneći je u ostavljenu crkvu (Pavle Rovinski: „Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti“, tom IV, Cetinje 1994, str.443)
Poslije vjekovne zapuštenosti od 1993. godine manastir obnavlja nastojatelj Grigorije Milenković uz pomoć dobročinitelja. Jeromonah Grigorije, poput njegovih prethodnika na ostrvu, starca Makarija i vojvode Božidara Vukovića, stvara ono što će preživjeti njegov ovozemaljski život. Svaki od unikatnih krstova koje izrađuje filigranskom preciznošću od nekoliko vrsta drveta predstavlja umjetničko djelo.
Manastirska zdanja
Manastirski kompleks se sastoji od crkve Presvete Bogorodice sa paraklisom, konaka i pomoćnog ekonomskog objekta.
Hram Presvete Bogorodice
Crkva Presvete Bogorodici tipa trikonhosa na Starčevu je malih dimenzija (širina iznutra 3,5 m, dužina zajedno sa apsidom oko 6,5 m). Iz njegovog pravougaonog naosa izniču tri polukružne apside, dvije bočno, a jedna koja čini završetak broda na istočnoj strani. Između bočnih apsida uzdiže se okrugla kupola oslonjena na kružno postolje. Na kupoli su ugrađena četiri prozorska otvora, unakrsno postavljena. Kube se istočno i zapadno oslanja na podužni svod, a sa sjeverne i južne na prstenasti ispust iznad bočnih kalota. Gledano s krova sa spoljne strane je naglašen poprečni „lažni“ brod kojega nema sa unutrašnje strane. Podužni svod je blago prelomljen na gotički način. Pošto je hram malih dimenzija, a nema posebne prostore za proskomidiju i đakonikon, graditelji su, na unutrašnjim zidovima napravili čitav sistem malih niša, polukružno zasvedenih, različite veličine, koje su služile za držanje knjiga i drugog obrednog pribora.
U svakoj bočnoj apsidi je bila ugrađena po jedna niša za knjige pojaca (ona u južnoj je veća i ima kamenu policu po sredini), a u zapadnom traveju, na severnom i južnom zidu, nalaze se dvije velike niše sa kamenim policama za držanje stvari. Radi pojačavanja akustičnosti, u kupoli i apsidama ugrađeni su zvučni rezonatori. Da tim velikim nišama ne bi bila poremećena statika objekta, graditelj je pristupio jednom neobičnom pojačanju: sa spoljne strane na odgovarajućim mjestima, dozidan je po jedan polukružno završen zid, koji ide od temelja do krova pa izgleda kao još jedna bočna apsida. U dnu centralne apside, ispod prozora, ozidano je episkopsko sjedište. Prema ostacima fresko dekoracije, vidi se da je crkva bila živopisana.
Uskoro poslije podizanja crkve ispred zapadne fasade podignuta je pravougaona priprata sa podužnim poluobličastim svodom. Uz nju su prizidane dvije bočne jednobrodne kapele sa polukružnim apsidama. Sjeverna je niža i ima poluobličasti svod, dok je južna veća u kojoj je, prema njegovom testamentu, sahranjen 1540. godine, poznati štampar vojvoda Božidar Vuković.
Mada malih razmjera, crkva Presvete Bogorodice na Starčevu djeluje monumentalno svojim spoljnim izgledom i unutrašnjim prostorom. Tu sliku upotpunjavaju suri zidovi od sivog krečnjaka, sa kvaderima najčešće velikih dimenzija. Lijepo proporcionisana, svedena na osnovne geometrijske oblike, komponovane u prostoru. Zbog čisto izvedenih zidnih površina, igrom svjetlosti i sjenke, oblici dobijaju na veličini i snazi.
Ponovnim uspostavljanjem manastira na Starčevoj gorici 1993. godine, izvršeni su brojni radovi. Crkva Uspenja Bogorodice je bila ugrubo restaurirana prema projektu RZZSK sredinom 80-ih godina 20-vijeka. Tada su kamene ploče na grobovima u kapelama zamijenje novim, a nadgrobna ploča sa groba Božidara Vukovića, na kojem je urezana ruka koja drži kesu, što je bio simbol štamparstva, predata je na čuvanja Muzejima i galerijama Titograda. U tom periodu crkva je pokrivena kanalicom, a nešto kasnije, zbog prokišnjavanja olovnim limom. Freskopisanje hrama završeno je 2009. godine.
Konak
U starom manastirskom dvorištu bilo je nekoliko građevina, među kojima se veličinom isticala jedna četvorougaona zgrada na sprat, sastavljena od dvije stambene jedinice, koja se nalazila zapadno od crkve. Manastir je bio okružen visokim debelim zidom, gotovo pravougaonog oblika. Glavna kapija polukružnog oblika, s južne strane, vodila je do manastirskog pristaništa u maloj jezerskoj uvali.
Ponovnim uspostavljanjem monaškog života na Starčevoj gorici, izvršeni su brojni radovi. U toku 1992. godine završena je rekonstrukcija konaka, prema projektu koji je sačinio Zavod za zaštitu spomenika kulture, što je bilo posebno značajno za budući život manastira. Potom su urađeni terasasti vrtovi, pomoćni objekat, stepeništa, komunikacije, kapija, manastirsko pristanište itd. Na manastirskim konacima su postavljena tri panela solarnog grijanja, a u manastirskoj porti su postavljeni stubovi sa elektro turbinama na vjetar.
Obnova manastira i crkava u Crnoj Gori u vrijeme Mitropolita Amfilohija
Jovan B. Markuš
