Prilog sjećanju na blaženopočivšeg Episkopa šumadijskog dr Savu Vukovića

Episkop Sava je bio muzički samouk – njegovo poznavanje muzičke teorije bilo je na nivou opšteg obrazovanja – ali je on bez obzira na to, kao i mnogi drugi pregaoci u našoj Crkvi bez formalne muzičke spreme, ali sa puno dara, učinio mnogo na polju srpskog crkvenog pojanja. Uostalom, malo je takvih poslenika u povesti Srpske pravoslavne crkve koji su bili muzički obrazovani, kao što su bili episkop Vladimir Boberić, mitropolit dr Damaskin Grdanički ili protojerej-stavrofor Branko Cvejić. Istorija srpskog crkvenog pojanja satkana je prevashodno od doprinosa ljudi sličnih episkopu Savi – koji su posedovali bezgraničnu ljubav prema slavljenju Boga kroz bogoslužbenu pesmu i koji su sa oduševljenjem, koje im je davalo snagu za veliki trud savladavanja nepregledne materije crkvenog pojanja, uspeli da se istaknu kao kompetentni znalci, interpretatori i promoteri ove svojevrsne muzičke tradicije našeg naroda. Vladika je pripadao onoj danas sve manjoj grupi srpskih arhijereja koji i vole i znaju da poju, kakvi su u njegovo vreme još bili Nikanor Iličić, episkop bački, ili Hrizostom Vojinović, episkop braničevski, ili Milutin Stojadinović, episkop timočki, ili Pavle Stojčević, episkop raško-prizrenski potom patrijarh srpski. Ali za razliku od ovih, episkop Sava je bio jedini arhijerej u tadašnjem srpskom episkopatu sa najvišim akademskim zvanjem iz oblasti liturgike – doktorirao je sa disertacijom o tipiku arhiepiskopa srpskog Nikodima kod velikog erudite profesora dr Lazara Mirkovića i jedno vreme je predavao liturgiku na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu (1961–67). Takvog među srpskim arhijerejima nije bilo ranije, a nema ni sada, što je poražavajuća činjenica koja mnogo objašnjava u pogledu liturgijske krize koja, to svako iole upućen može primetiti, trenutno postoji u Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Crkveno pojanje je integralni, i to jedan od najvažnijih aspekata liturgijskog života Crkve. Episkop Sava je kao malo koji srpski jerarh svoga vremena posedovao, negovao i širio liturgijsku kulturu – u čijoj je direktnoj funkciji crkveno pojanje. Pre svega on je bio nenadmašan poznavalac pravoslavne himnografije za koju je voleo da istakne da je teologija u malom. Mi koji smo imali prilike da ga posmatramo iz pevnice dok iz trona na soleji prati bogosluženje u kragujevačkom sabornom hramu bili smo svedoci kako on nepogrešivo napamet zajedno sa nama peva i himnografske tekstove koji nisu tako česti na bogosluženju da bi se znali napamet. Vanredan uvid u himnografsku literaturu omogućio mu je da znalački pristupa pojanju bogoslužbenih pesama, ne samo onih koje treba „iskrojiti“, već i onih koje su standardizovane, u kojima je ispravljao neka loša rešenja. Na primer, u božićnoj stihiri „Veselisja Jerusalime“ uobičajenu podelu fraza „mladenec bo raždajetsja | ot njeja vsesoveršenij Bog“ korigovao je u teološki i filološki jedino ispravno „mladenec bo raždajetsja ot njeja | vsesoveršenij Bog“. Po ovoj istančanosti u tretmanu himnografskog teksta u pojanju – koja je za episkopa Savu bila podrazumevajuća stvar u pravoslavnom bogosluženju, jer je ono, po rečima himnografa, „slovesna služba“ – sa njim se može porediti samo patrijarh Pavle (s tim što, za razliku od ovog, Vladika nije zapadao u ekstremizam izmena po svaku cenu, pogotovo ne uobičajene akcentuacije).
Prefinjena pojačka i uopšte liturgijska kultura episkopa Save nije bila samo akademskog porekla. Ona je imala duboko utemeljenje u njegovoj ličnosti i u ambijentu u kome je duhovno stasao. Sa odličnim sluhom i lepim glasom, od malena privržen bogosluženju i rođen u sredini sa još vrlo živim nasleđem Karlovačke mitropolije, posebice u pogledu uređenosti bogoslužbenog života, episkop Sava je imao bogomdane preduslove da se razvije u sjajnog znalca crkvenog pojanja. Kao dete Svetozar Vuković (kako je bilo svetovno ime episkopa Save) redovno je prisustvovao i jutarnjem i večernjem bogosluženju, koja su u njegovom rodnom mestu svakodnevno vršena, budući da je parohijski hram u Senti imao stalnog plaćenog pojca. On je bio pravi uzor pojca-laika, kako po svome znanju pojanja i tipika, tako i po svome poštovanju bogoslužbenoga reda i poretka. Uvek je dolazio dovoljno pre bogosluženja da pogleda tipik i pročita i prouči tekstove koji će se pevati, prevashodno one koji se imaju krojiti. Bogosluženja su obavljana „činoobrazno“, dakle u skladu sa svečanošću čina i dana, a svagda bez ikakve žurbe, sa punom usredsređenošću na reč i melodiju molitve. Kolika je pažnja poklanjana
svakom detalju u vršenju bogosluženja u hramu u kome je episkop Sava započeo svoje bavljenje pojanjem najbolje se vidi iz podatka da je i oglašavanje zvona, koje je tipikom predviđeno tokom pojanja određenih pesama, bilo u sekund sinhronizovano sa pevnicom na sledeći način. Od pevnice do zvonika bio je sproveden jedan kanap na čijem je kraju bilo malo zvono; na završetku onoga što prethodi pesmi tokom koje treba da se oglase zvona pojac bi povlačenjem ovoga kanapa tim malim zvonom dao signal crkvenjaku koji je čekao u zvoniku i on bi započeo zvonjenje istovremeno sa pesmom koju ono treba da prati; isto tako, dok je završavao pojanje pesme tokom koje se zvoni, pojac je davao signal za prestanak zvonjenja i crkvenjak bi prestao s njim tačno kada bi se završavalo pojanje koje zvonjenje treba da prati. Senta nije bila izuzetak u ovako besprekornoj bogoslužbenoj praksi; takva je bila situacija u celoj Eparhiji bačkoj u to vreme, pod upravom velikog jerarha dr Irineja Ćirića, vrhunskog poznavaoca istorije crkvene muzike i himnografije i do danas najstručnijeg prevodioca bogoslužbenih tekstova. Episkop Irinej Ćirić je čak na molbu patrijarha Gavrila služio jednu liturgiju sa svojim sveštenicima, đakonima i čtečevima u kapeli Patrijaršijskog dvora u Beogradu kako bi drugi arhijereji mogli da se nauče „blagoljepiju“ na prvorazrednom primeru. Impresije koje je Vladika poneo sa liturgija koje je ovaj episkop služio prilikom poseta Senti trajno će odrediti njegove stavove i manire u pogledu bogosluženja. Duhovno stasao u atmosferi ovakvog bogoslužbenog reda episkop Sava je postao vrlo osetljiv na bogoslužbenu disciplinu i estetiku. Nije tolerisao neodgovornost i improvizaciju u pojanju i bogosluženju uopšte, pri tome se pozivajući na sledeće reči jedne crkvene pesme: „Kada stojimo u hramu, mi kao da stojimo na samim nebesima“.
U to vreme u prečanskim krajevim znanje pojanja nije bilo nešto ekskluzivno; cela „ženska crkva“ u Senti pevušila je zajedno s pojcem, napamet, tj. bez ikakvog teksta ispred sebe, sve pesme, uključujući i one velikog pojanja – primera radi, na svakoj liturgiji prvi antifon „Blagoslovi, duše moja“ pevao se po napevu velikog pojanja. Na nedeljnim i prazničnim bogosluženjima uz stalnog pojca bilo je mnogo drugih civila koji su mu se priključivali za pevnicom i pojali sve redom, štaviše nadmetali se među sobom u poznavanju pojačkog repertoara. Ti ljudi su ne računajući ni na kakvu materijalnu dobit, štaviše o svom trošku, učili pojanje od drugih pojaca ili lokalnog paroha, i po desetak godina – jer se učilo na tradicionalni, usmeni način, slušanjem i ponavljanjem. Vladika je ne bez razloga isticao tu raširenost pojanja među vernicima i postojanje pojaca-civila na područjima naše Crkve koja su bila u sastavu Karlovačke mitropolije; to je za njega bio pozitivan primer iz naše prošlosti koji treba slediti i danas, kao što ga je i on sledio, ukazujući na to da je lepo bogosluženje najbolja škola pobožnosti. Episkop Sava je po stilu svoga pojanja, a i po svojim manirima u arhijerejskoj službi, bio poslednji odblesak Karlovačke mitropolije, koja se isticala visokom crkvenošću vernika i koja je u kulturnoj orijentaciji harmonično spajala nacionalno i internacionalno, predanjsko i moderno.
Vladika je, na osnovu svoga iskustva, smatrao pevnicu glavnom školom pojanja, odnosno smatrao je da još pre nego što počne da savladava pojanje na uobičajeni način, učenjem van hrama od drugih znalaca pojanja, budući pojac treba da što češće, po mogućnosti svakodnevno, dolazi za pevnicu tokom bogosluženja. Tim pre što se za pevnicom na jedan prirodan način ulazi u celokupnu kompleksnu pojačku materiju, koja nije samo muzika, već i tipik i uopšte snalaženje u primeni pojačkog znanja, jer pojanje je primenjena muzika. Stoga je on koristio sve raspoložive mogućnosti za pojačku praksu na bogosluženju, pa pošto je večernje bogosluženje u susednom Novom Kneževcu počinjalo sat vremena kasnije nego u Senti, on je sa jednog bogosluženja brzo, biciklom, odlazio na drugo, „da utvrdi gradivo“. Na ovaj način mogao je da uporedi kako je „iskrojio“ neku pesmu pojac u jednom i u drugom hramu. Takvo isto upoređivanje individualnih pristupa u pojanju episkop Sava je primenjivao i kao student Bogoslovskog fakulteta u Beogradu slušajući najpre u Sabornom hramu čuvenog pojca Isu Sekulića, pa potom u Hramu Sv. Aleksandra Nevskog svoga profesora pojanja protu Branka Cvejića. Episkop Sava je bio „sladokusac“ u pojanju – kada bi čuo posebno lepu varijantu neke pesme, gledao je da je nauči. Kao student Bogoslovskog fakulteta u Beogradu koristio je magnetofon, tada najnoviji audio-tehnički izum, i snimao pojanje u beogradskom sabornom hramu mitropolita Damaskina Grdaničkog, učenika Stevana Mokranjca, melografa i kompozitora, autora muzikoloških radova o crkvenom pojanju. Kada je postao episkop, na isti način je snimao mitropolita Damaskina kada je ovaj demonstrirao svoje zapise crkvenog pojanja na srpskom sabraći arhijerejima u Patrijaršijskom dvoru. Nažalost, ti istorijski dragoceni snimci još za Vladičinog života su izgubljeni. Vladika je pominjao kao interesantan primer lepog „ukrajanja“ varijantu katavasije Cvetne nedelje koju je čuo od patrijarha Germana i žalio je što nije uspeo da je nauči ili bar zvučno zabeleži.
Entuzijazam episkopa Save da se potpuno osposobi za svaku situaciju za pevnicom bio je toliki da je u dečačkim i mladićkim godinama svoga ovladavanja crkvenim pojanjem imao običaj da primenjuje sledeću vežbu u cilju uspešnog „krojenja“ – najvišeg nivoa pojačkog umeća. Kako bi lakše ušao u duh jednog glasa, pevao je sve što se u Zborniku crkvenih pesama nalazi u jednom glasu, odnosno napevu, tako što bi počinjao od opštepoznatih pesama (iz Osmoglasnika i utvrđenih pesama prazničnog pojanja) pa išao ka onima koje treba krojiti; tako bi postepeno, sve više ulazeći u glas preko pesama koje dobro zna, uspešno prelazio na krojenje. Ova vežba bi znala da traje i po nekoliko sati. Neverovatna predanost u učenju pojanja koju je episkop Sava pokazivao u detinjstvu nije ga napuštala ni kada je došao na školovanje u Bogosloviju Svetog Save, iako je tada već bio uveliko dobar pojac, štaviše kao najbolji pojac u svojoj generaciji „držao je pevnicu“ i školskim drugovima, kao i kasnije kolegama na Bogoslovskom fakultetu, pomagao je u učenju pojanja. Budući da je Bogoslovija tada bila smeštena u Manastiru Rakovici, učešće na bogosluženjima tokom bogoslovskih dana omogućilo mu je da upozna neke nove bogoslužbene pesme svojstvene manastirskom bogosluženju, a navikavao se i na brži tempo pojanja koji se praktikovao u Srbiji. (To, naravno, nije bilo ni izbliza tako brzo, gotovo histerično pojanje, kakvo se čuje danas u svim našim hramovima.) Kao što je i u svemu drugom imao osećaj za meru i sklad, tako je i u tempu kojim se poji izbegavao krajnosti. Tipično prečansko pojanje Lazare Lere, koje je zabeleženo na najstarijim gramofonskim pločama srpskog crkvenog pojanja između dva svetska rata, za njega je bilo presporo. Crkvenom pojanju primeren tempo za njega je bio određen pre svega brzinom koja ne dovodi u pitanje razumljivost himnografskog teksta. Za postizanje razumljivosti potrebna je, naravno, i savršena dikcija kojom se Vladičino pojanje upravo i odlikovalo, a to je dodatno bogatila prirodna impostiranost njegovog glasa svetlog tona i otvorenih vokala (prirodnih u govoru prečanskih krajeva). Najviši nivo pojačke interpretacije koji je dosezao episkop Sava jeste u fraziranju, osećaju vrhunskog umetnika za promene u tempu i dinamici i afektaciju u izrazu u vidu retorskih naglašavanja i psiholoških pauza, ali nikad ne prelazeći u neukusni manirizam.
Na uobličenje upečatljivog stila pojanja episkopa Save blagotvorno je uticalo školovanje u Beogradu jer mu je omogućilo širenje muzičke kulture. On je studentske dane u prestonici koristio za odlaske na koncerte umetničke muzike tako da je postao odličan poznavalac domaće i svetske, duhovne i svetovne muzike u redovima srpskih crkvenih velikodostojnika. (O ovoj strani Vladičine mnogostrane ličnosti svedoči reprezentativna zbirka ploča umetničke muzike koju je sakupio, ali i to da je posle koncerata znao da dirigentu i izvođačima iznese vrlo umesne opaske o kompozicijama i izvođenju.) Drugo Vladičino iskustvo značajno za širenje njegovih vidika u oblasti crkvene muzike i razvijanje vokalnih kvaliteta njegovog crkvenog pojanja bilo je pevanje u crkvenim horovima. Pevao je u horu Bogoslovskog fakulteta koji je vodio prota Branko Cvejić, sjajan muzički pedagog, dirigent, melograf i kompozitor. Vladika se sa pijetetom sećao ovog svog profesora punog elana koji je preminuo dirigujući „Oče naš“ u vozu, na putu za Manastir Vrdnik, gde je hor studenata pod njegovim vođstvom trebalo da peva na vidovdanskoj liturgiji. Vladika je takođe pevao u Katedralnom oktetu, muškom horu pri sabornom beogradskom hramu koji je osnovan pedesetih godina prošlog stoleća na podsticaj episkopa Hrizostoma Vojinovića kako bi se uveličala bdenija u patrijaraškoj katedrali i tako bar u njoj ostvarila svojevremena želja patrijarha Varnave da se u našoj Crkvi kao kod Rusa celokupno bogosluženje poje horski. U vreme kada je Vladika bio član, ovaj hor je vodio profesor Bogoslovskog fakulteta dr Miloš Erdeljan, koji je pored učenosti bio poznat i kao veliki kantoman. On je za ovaj hor načinio i obrade pevničkog pojanja koje dotle nisu postojale u srpskoj crkvenoj muzici, a bogosluženja na kojima je tada pojao ovaj hor bila su na takvom muzičkom nivou da su doživljavana i ocenjivana kao ravna koncertima. Tako se episkop Sava, kao i tolike generacije Srba pre njega, uključujući i velike muzičare poput Stevana Mokranjca, muzički usavršavao pojanjem u jednom dobrom crkvenom horu. Stoga je on, za razliku od mnogih današnjih episkopa koji nemaju nikakvog ličnog pozitivnog muzičkog iskustva, voleo crkvene horove i u svome arhipastirskom radu posvetio im je veliku pažnju. Već kao vikarni episkop patrijarha Germana inicirao je stvaranje Hora beogradskih sveštenika. Štaviše, ova novina za njega nije bila kabinetska stvar – pratio je rad hora prisustvujući i sâm probama, kako bi dao podsticaj sveštenicima za ovu vanrednu aktivnost. Sveštenički hor je kasnije osnovao i u Kragujevcu. Ono što je kod ovih horova bilo novo, pored njihovog specifičnog članstva, bilo je pojanje ne samo uobičajenog horskog već i pevničkog repertoara, tako da se prilikom učešća ovih horova na liturgiji sve pevalo sa horske galerije (uključujući i „Blaženi“, tropare, kondake i prokimen). Vladika je horove smatrao laičkim apostolatom u Crkvi, a to uverenje se kod njega naročito utvrdilo tokom službovanja u Americi (1967–77). Po dolasku u Kragujevac (1977. godine) vaskrsao je horove u Eparhiji šumadijskoj, a podsticaje horskom pevanju dao je i svesrdnim prihvatanjem ideje profesorke dr Danice Petrović da se ono populariše u okviru letnje škole „Korneliju u spomen“ u Manastiru Jošanici.
Veliko poznavanje pojanja i bogato muzičko iskustvo prirodno je preporučilo episkopa Savu za nastavnika crkvenog pojanja te je on u ovom zvanju bio najpre u Bogosloviji Svetog Save u Beogradu (1958–61), a zatim na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu (1961–67). Odgovoran, kakav je bio u svemu, on se patrijarhu Germanu, kada ga je ovaj pozvao da mu saopšti odluku o njegovom postavljenju za nastavnika crkvenog pojanja, požalio: „Vaša svetosti, u Bogosloviji se pojanje predaje po Mokranjcu, a ja nisam učio pojanje po Mokranjcu“. Na to mu je Patrijarh, jedan od najtrezvenijih poglavara Srpske pravoslavne crkve, rekao: „Predavalo se i po Korneliju, i po Mokranjcu, i po Boljariću, i po Ostojiću, i po Baračkom, pa neka se predaje i po Vukoviću“. Kao tipičan predstavnik tradicionalnog načina učenja pojanja slušanjem i memorisanjem Vladika nije radio na metodološkim inovacijama kao nastavnik pojanja (no nisu ni oni muzički obrazovani predavači koji su za to imali teorijske osnove, kao Branko Cvejić), ali je iskoristio pojavu magnetofona pa je za svoje učenike na magnetofonske trake snimao pesme koje su se učile da bi i sebi i njima olakšao proces savladavanja obimnog pojačkog gradiva. Iako nije bio predstavnik „notalnog“ pojanja, episkop Sava nije bio ni njegov protivnik, kako se to obično događa. Naprotiv, on je više nego iko drugi u novije vreme radio na objavljivanju notnih zbornika srpskog crkvenog pojanja. Vladika je bio potpuno svestan da je davnašnji model oralne muzičke kulture preživeo i u domenu crkvenog pojanja, da je u drugim pravoslavnim sredinama celokupno pojanje notno zabeleženo i da je to neophodno učiniti i kod nas, pogotovo s obzirom na to da sve prisutniji kritičari pojačke tradicije u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i zagovornici njenog napuštanja u korist nekih drugih pojačkih tradicija upravo ističu nenormiranost srpskog pojanja. Zahvaljujući episkopu Savi, akademik Dimitrije I. Stefanović i Muzikološki institut SANU štampali su tri knjige melografskih zapisa crkvenih pesama Branka Cvejića – Triod, Pentikostar i Srbljak (1970, 1973). Episkop Sava je zaslužan i za objavljivanje knjige Praznično pojanje (1969) episkopa Stefana Lastavice, za čije priređivanje je angažovao profesora Fakulteta muzičke umetnosti u Beogradu Vojislava Ilića. Vladika je pomogao i štampanje melografskih dela jednog od najvećih autoriteta za srpsko crkveno pojanje Nenada Baračkog – fototipsko izdanje knjige Notni zbornik srpskog narodnog crkvenog pojanja (1995) i knjigu nanovo sabranih notnih zapisa Srpsko narodno crkveno pojanje: Božić, Veliki petak, Uskrs (2000), čiji je priređivač bila profesor dr Danica Petrović. Ostao je nedovršen njegov plan da se ponovo objave notni zapisi Jovana Kozobarića, koga je smatrao najboljim melografom srpskog crkvenog pojanja – u smislu vernosti zapisa preovlađujućoj pojačkoj praksi.
Episkop Sava je na svaki raspoloživi način davao podstrek čuvanju i razvoju našeg crkvenog pojanja, i na praktičnom i na teorijskom planu. Razvio je plodnu dugogodišnju saradnju sa pomenutim muzičkim stručnjacima – profesorom Vojislavom Ilićem, akademikom Dimitrijem I. Stefanovićem i profesorom dr Danicom Petrović. Profesora Ilića, koji je više bio praktičan muzičar – kompozitor, dirigent i pedagog, no muzički teoretičar i istoričar, upravo je Vladika podstakao da za list Eparhije šumadijske Kalenić napiše dva izvanredna teksta o pojanju i uopšte crkvenoj muzici – o patrijarhu Varnavi i crkvenoj muzici i o muzičkom sistemu srpskog crkvenog pojanja. Kalendar Crkva je u vreme uredništva episkopa Save obogaćen za nekoliko tekstova o istoriji srpskog crkvenog pojanja iz pera profesora Danice Petrović, kakvih inače u ovoj patrijaršijskoj publikaciji nije bilo pod prethodnim i potonjim urednicima. Kraj svih svojih arhijerejskih obaveza i naučnog rada na polju crkvene istorije Vladika je i sâm napisao jedan tekst koji se tiče crkvenog pojanja – o velikim prokimenima, objavljen u Zborniku Matice srpske za scenske umetnosti i muziku 1998. godine. I u svojim brojnim i izvanredno lepo pisanim tekstovima posvećenim liturgičkim fenomenima i problemima veliki prostor, sa puno smisla crpljenog iz bogatog pojačkog iskustva, posvećivao je crkvenom pojanju, bez koga je nezamislivo ijedno pravoslavno bogosluženje. Sa ovakvim biografskim i bibliografskim renomeom u oblasti crkvenog pojanja Vladika je bio član komisije za odbranu jednog magistarskog rada iz muzikologije na temu crkvenog pojanja na Akademiji umetnosti u Novom Sadu (kandidata Vesne Peno, pod mentorstvom prof. dr Danice Petrović, 2000. godine).
Uopšte, rad episkopa Save na polju crkvenog pojanja ni izdaleka se ne iscrpljuje vekovnim metodama kojima su se služili naši arhijereji. On je u ovaj rad prvi spremno uključio nova tehnička dostignuća. Tako su po njegovoj zamisli objavljene ploča i kaseta sa pojanjem o Božiću i Bogojavljenju (1987) u izvođenju teologa i muzičara Miloša Vesina, jednog od Vladičinih dugogodišnjih saradnika (sada protojereja-stavrofora u Čikagu i profesora Bogoslovskog fakulteta Srpske pravoslavne crkve u Libertivilu). Radi popularizovanja srpskog crkvenog pojanja na ovaj savremeni način na Vladičinu inicijativu snimljena je i kaseta sa pojanjem na večernju Svetom Savi (1980) u izvođenju Hora sveštenika Eparhije šumadijske, što je u našoj sredini bilo prvo integralno bogosluženje snimljeno na jednom nosaču zvuka. Episkop Sava je zaslužan i za nastanak dve horske partiture inspirisane srpskim crkvenim pojanjem. Profesoru Vojislavu Iliću poverio je da harmonizuje za mešoviti hor Statije u zapisu Stefana Lastavice, jer se u praksi pokazalo da je Mokranjčeva horska obrada Statija preteška za crkvene horove, koji su po pravilu amaterski, a i premalo je himnografskog teksta obrađeno (po pet tropara). Prvu Liturgiju pređeosvećenih darova za mešoviti hor po napevima srpskog crkvenog pojanja njen autor, profesor Fakulteta muzičke umetnosti u Beogradu dr Dimitrije Golemović, komponovao je 1998. godine na podsticaj episkopa Save i ponesen utiscima koje je na njega ostavilo Vladičino služenje i pojanje njegovih klirika ovog velikoposnog bogosluženja.
Vladičin kriterijum u odnosu prema pojanju bila je na prvom mestu, naravno, estetika, ali je odmah posle nje dolazila praktičnost. On je više voleo Kozobarićeve ili Baračkove zapise velikog pojanja u odnosu na Mokranjčeve i Mokranjčevih sledbenika (Koste Manojlovića i protojereja stavrofora Mirka Pavlovića), ne zato što je hteo da favorizuje prečansku tradiciju (kako su neki netačno a zlonamerno ocenjivali), već stoga što su ti zapisi upotrebljiviji na bogosluženju. Primera radi, govorio je da prosečan sveštenik koji, nemajući pojca, treba sâm napamet da otpoje veliko „Svjatij Bože“ prilikom iznošenja Časnog krsta ili obnošenja Plaštanice, teško može naučiti Mokranjčev zapis od nekoliko desetina taktova, dok Baračkov, kraći ali ništa manje melizmatičan, može. Isto tako divan ali preobiman zapis heruvimske pesme na liturgiji pređeosvećenih darova „Ninje sili“ iz Mokranjčevog Opteg pojanja smatrao je neracionalnim sa stanovišta vremenskog trajanja sveštenoradnji koje ova pesma prati. No episkopu Savi je bilo nezamislivo prekidati pojca usred pesme zato što su oltarske sveštenoradnje koju ta pesma prati završene (što mnogi današnji pojci doživljavaju). Vladičin realističan pristup umnogome je bio iznuđen postojećim nivoom poznavanja pojanja i sposobnostima onih koji treba da poju – a i jedno i drugo se nisu mogli meriti sa onim što je bio njegov pojački ideal. Na primer, na arhijerejskim liturgijama se izobičajilo pojanje lepih pesama po malom vhodu, veliko „Priidite, poklonimsja“ i „Svjete tihij“ (kad liturgija počinje večernjem), i to Vladika nije pokušavao da promeni, jer je kao poznavalac tih muzički vrlo zahtevnih pesama bio svestan da se ne može naći sveštenik koji bi uspeo da nauči ni samo njihovu polovinu; naime, po praksi iz vremena kada su se ove pesme pojale, njihov prvi deo, treba da poje arhijerej, dok blagosilja, a drugi (od „Spasi ni“), tokom kađenja, da nastave saslužitelji.
Vođen pomenutim načelom kombinovanja estetskog i praktičnog u pojanju episkop Sava je pokazivao fleksibilnost i u bogoslužbenom pravilu u parohijskim hramovima. Između besprekornog držanja tipika sa brzim, bolje rečeno nikakvim pojanjem, i smotreno redukovanog tipika sa svečanim i dostojanstvenim pojanjem, on je bez izuzetka bio za drugu varijantu, jer je i kao liturgičar i kao pojac znao i osećao kako je pojanje bogoslužbenih himni sa svim bogatstvom poruke i dubinom misli koje one u sebi nose jedna vrsta propovedi i katiheze. Daću nekoliko primera njegove uviđavnosti u ovome pogledu. U Kragujevcu na jutrenju Velike subote nije se pojalo svih 185 tropara statija, već po desetak iz svake, bogosluženje je trajalo primereno dugo (nepuna dva sata, sa propovedi), ali se pevalo s mirom, u tempu raspona largo do adagio, koji priliči oplakivanju Hrista, tako da se svaka reč potresnih pesama mogla jasno čuti i dobro razumeti, a pobožnu atmosferu davalo je i to što narod nije, kao što je drugde slučaj, tokom bogosluženja celivao plaštanicu, nego je to mogao učiniti tek nakon njegovog završetka. Na sličan način u Subotu Sv. četvorodnevnog Lazara posle podne praktikovao je služenje velikog večernja, a ne bdenija, da bi se Vrbica svela na vremenski okvir prikladan dečjem uzrastu; deca bi na bogosluženju, koje bi trajalo koliko jedan školski čas, išla u ophod oko hrama sa osvećenim vrbama, slušala s razumevanjem molitve i pojanje proiznete bez ikakve žurbe, čula Vladičinu propoved i iz njegovih ruku primila pomazanje.
Isti rezon ga je rukovodio i u adaptiranju tipika na božićnom bdeniju – pojanje litijskih stihira bi započelo odmah iza „S nami Bog“, no koliko bi se skratilo povečerje, toliko bi se pojanjem celog božićnog kanona „Hristos raždajetsja“ produžilo jutrenje – kako bi Vladika sve verne pomazao tokom bdenija. Na drugoj strani, na Božić poslepodne, budući da po tipiku nema bdenija, već se u praksi spajaju obično večernje i obično jutrenje, da bi se dobila potrebna toržestvenost bogosluženja primerena velikom prazniku, 50. psalam se nije, kao inače, čitao, već se pojao (po psalamskom napevu velikog slavoslovlja).
Eparhija šumadijska, u kojoj je episkop Sava proveo najveći deo svoje arhijerejske službe (1977–2001), pod njegovom upravom bila je uzor u Srpskoj patrijaršiji u lepoti bogosluženja, naročito u pogledu pojanja. Vladika kao da je za moto svoga rada imao reči psalmopojca Davida „Revnost za dom Tvoj izjeda me“ (Ps. 68/69:9). Svakom bogosluženju je prethodio dogovor sa sveštenicima o poretku, služaščima, pojcima. Nije se mogla zamisliti nikakva bogoslužbena radnja bez prethodne pripreme, a kod posebno važnih bogosluženja (prilikom poseta, jubileja i slično) i bez prethodno napravljenog pisanog programa u kome je bilo precizirano i koja osoba će šta i kada pojati, tako da nije bilo nikakve proizvoljnosti, nikakve neprilične gestikulacije radi menjanja ili skraćivanja na licu mesta. Ne samo svečana i uopšte hramovna bogosluženja, nego i obična parohijska činodejstva u Eparhiji bila su podignuta na najviši nivo, što je mogao da primeti svako ko bi došao sa strane. Na seminarima koje je, kao jednu od novina u našoj Crkvi u to vreme, organizovao radi stručnog usavršavanja sveštenika za njihove parohijske dužnosti, Vladika je naročitu pažnju posvećivao pojanju na činodejstvima, jer njima Crkva ostavlja utisak na populaciju koja inače ne dolazi u hram (pogotovo u vreme komunizma, kada je Crkva bila u izolaciji). Tako je sveštenike koji nisu znali, čak ni čuli, za podoban 2. glasa, kojim se poje stihira „Priidite posljednjeje cjelovanije“ na opelu, uputio u pojanje ovoga. Episkop Sava je posebno bio osetljiv na muzičke kvalitete đakona, ne samo zato što su oni za đakonsku službu posebno važni, nego i zato što je on ovu službu jako voleo (pričao je da je svoju poslednju đakonsku liturgiju služio plačući). Preferirao je đakone tenore i budućim đakonima je davao da slušaju jednu bugarsku ploču na kojoj je liturgija sa predivnim pojanjem đakona tenora, kako bi slušajući to uzorno izvođenje učili dikcijski pravilno i melodijski lepo proiznošenje đakonskih prozbi. (Ipak, nisu svi Vladičini đakoni bili tenori, štaviše oni najbolji su bili baritoni izuzetnih muzičkih kvaliteta – Miloš Vesin i Vladimir Rumenić – što pokazuje da mu je muzička kompetentnost bila ispred ličnog ukusa.) Lepo pojanje i angažovanost u pogledu pojanja i bogosluženja bili su najbolja preporuka sveštenicima za napredovanje u službi (što naravno ne znači da oni bez pojačkog dara a s drugim kvalitetima nisu bili nagrađivani). To je stvorilo jednu specifičnu klimu pozitivnog nadmetanja među sveštenicima – ko će lepše i izražajnije nešto otpojati.
Sâm Vladika je uvek pojao ono što je predviđeno da poje arhijerej, odnosno načalstvujušči služašči – na bdeniju veličanije, na liturgiji poslednji kondak i „Gospodi, spasi blagočestivija i usliši ni“, a na bogosluženjima sa naročitim tipikom, kao što su ona o Božiću i Vaskrsu, i drugo. Zamerao je arhijerejima koji ne poju ono što je propisano Služebnikom i Arhijerejskim činovnikom i odbacivao njihov izgovor da nemaju muzičkog dara, imajući u vidu da reči kojima Crkva proslavlja arhipastirsku službu „razumno čada tvoja pitaja, jazikom hvalja, ustnami že pjenije prinosja“ (kondak Sv. Arseniju Sremcu) i ukazujući na takve arhijereje kao što su Irinej Ćirić ili patrijarh Vikentije, koji su i pored nedostatka sluha i glasa pojali ono što im sleduje da poju. U vezi sa ovom dvojicom arhijereja i pojanjem voleo je da priča sledeće dve anegdote. Kada je na pashalnom jutrenju episkop Irinej Ćirić počeo da poje tropar „Hristos voskrese“, koji prva tri puta treba da otpoje načalstvujušči, neka žena je počela da poje zajedno s njim, a on se okrenuo ka njoj i, prekidajući pojanje, rekao: „Sada je moj red da pojem, a ne tvoj“. Patrijarh Vikentije, koji je otišao u monahe jer ga zbog lošeg glasa i sluha nije želela za paroha nijedna crkveno-školska opština, ipak je vrlo dobro znao šta je valjano pojanje, a šta nije, pa je jednom posle jutrenja Velike subote u beogradskom sabornom hramu jednom od pojuščih, inače profesoru pojanja, skrenuo pažnju da ne poje pravilno drugi motiv u drugoj statiji. Patrijarh je, iako bez muzičke spreme, znao za vekovnu autentičnu srpsku praksu pojanja ovih pesama zasvedočenu u svim njihovim zapisima osim Mokranjčevog, koji je u međuvremenu preovladao u pojačkoj praksi, a neobična je mešavina stihovskog napeva četvrtog glasa na prednaznačenim petim glasom.
Kao Bačvanin koji je službujući u Šumadiji prenosio njenim vernima bogatstvo pojačkog nasleđa Karlovačke mitropolije i toliko uzdigao pojačku kulturu u njoj da su joj na ovoj mogli pozavideti njegovi prečani, Vladika je voleo da spominje mitropolita Srbije Teodosija Mraovića, takođe poreklom iz Bačke, a izuzetnog pojca i trudbenika na njegovom unapređenju u krajevima južno od Save i Dunava. Naročito je bilo na glasu Mitropolitovo pojanje stihire „Tebe odjejuščagosja“ na večernju na Veliki petak, pa je na ovo bogosluženje u beogradski saborni hram dolazio i veliki broj vernika iz Zemuna, tada u drugoj državi, da čuju ovaj pojački kuriozitet (koji će ovekovečiti Mokranjac svojom horskom obradom). Ovo je još jedno svedočanstvo o presudnoj ulozi Karlovačke mitropolije u formiranju srpskog crkvenog pojanja, što je episkop Sava, kao njen najveći istoričar u svoje vreme, naglašavao i kazivanjem ovakvih istorijskih crtica. Njima je znao da zainteresuje za pojanje, jednako kao što nije ostavljao ravnodušnim svojim pojačkim umećem. Crkveno pojanje je u Karlovačkoj mitropoliji prožimalo ne samo celokupni bogoslužbeni već i svakodnevni život – crkvene pesme su se pojale uz rad, na veseljima, njime su uspavljivana deca – a to na pomalo humorističan način pokazuje i sledeća Vladičina priča. Kada je mitropolit Stefan Stratimirović jednom krenuo na večernje u saborni hram u Karlovcima, neki monasi koji su bili pod crkvenom kaznom zatočeni u podrumu njegovoga dvora počeli su da pevaju stih na večernju „Izvedi iz temnici dušu moju…“ kako bi mitropolita privoleli na oslobađanje, na šta je on njima odgovorio pevanjem sledećeg stiha: „Mene ždut pravednici…“ i nastavio ka hramu.
Svojim nenadmašnim poznavanjem i pojanja i njegove istorije episkop Sava je zračio u celokupnoj našoj crkvenoj sredini. To zračenje se prenosilo na druge, među kojima i na mene. Zainteresovavši se za naše crkveno pojanje, zamolio sam Vladiku, sredinom osamdesetih godina prošlog stoleća, da napravim snimke crkvenih pesama koje uglavnom nisu notno zabeležene, a imaju važno mesto u bogosluženju i smatraju se naročito lepim. On je sa zadovoljstvom pristao, i tražene pesme, ali i neke druge, na koje je takođe želeo da mi skrene pažnju, snimio je, i to sâm, u periodu od nekoliko sedmica, koristeći retke slobodne trenutke. Episkop Sava je, inače, kao veliki popularizator pojanja načinio i više drugih snimaka pojanja. Rado se odazivao na molbe, kakva je bila moja, a nekada je i sâm nudio pomoć zainteresovanima za pojanje. Tako je, u vreme kada je administrirao Eparhijom žičkom, primetio da monahinje Manastira Žiče imaju problem sa pojanjem pesme „Večeri Tvojeja tajnija“, jer ih je zbunjivao dosta neobičan zapis (alla breve) u Opštem pojanju Stevana Mokranjca, i istoga dana im je snimio ovu pesmu u verziji koja se može naći u zapisima Nenada Baračkog ili Branka Cvejića. Poznato mi je da su monahinje pojedinih manastira Eparhije šumadijske snimale Vladičino pojanje, naročito statije, muzički zahtevne i specifične pesme u korpusu srpskog crkvenog pojanja koje je on pevao onako kako se danas, kako je već rečeno, pod uticajem Mokranjčevog zapisa, sve manje praktikuje.
Episkop Sava je često isticao da u pravoslavnoj vaseljeni srpski napevi statija neuporedivo su interesantniji nego u svim drugim pojačkim tradicijama i to je pravdavao sledećim. U toku održavanja jednog svepravoslavnog skupa u Beogradu, u vreme kada je episkop Sava bio vikar patrijarha Germana (1961–67), prilikom jednog predaha on je predložio da učesnici skupa – kako bi se međusobno bolje upoznali i u pogledu pojanja – otpoju, redom svako iz svoje pojačke tradicije, jedan isti himnografski tekst. Pevale su se, pored ostaloga, i statije i, po Vladičinom svedočenju, svi učesnici i prisutni predstavnici pravoslavnih crkava složili su se da su srpski napevi statija najlepši. Često je navodio i reči arhiepiskopa atinskog Hristodula, arhijereja velike kulture, ljubitelja klasične muzike, koji je kao mitropolit dimitrijadski više puta bio
Vladičin gost u Kragujevcu i slušao srpsko pojanje u najboljem izdanju, da je peti glas srpskog crkvenog pojanja (po kome se poju prva i druga statija) lepši od grčkog. (Inače, reč je o atipičnom grčkom arhijereju koji nije nekritički favorizovao grčki vid pravoslavlja.) Episkop Sava je smatrao srpsko pojanje najbogatijim u pravoslavlju i takvo njegovo mišljenje nije bilo zasnovano na teoretskim domišljanjima, već na iskustvenim saznanjima, budući da je on obišao gotovo sve pomesne pravoslavne crkve kao član različitih crkvenih delegacija i prisustvovao najsvečanijim bogosluženjima. Stoga je potrebu nekih crkvenih poslenika da promovišu grčko crkveno pojanje i na mala vrata ga uvode u Srpsku pravoslavnu crkvu smatrao posledicom njihovog neznanja, koje pak potiče s jedne strane od manjkave utemeljenosti u nauci, a s druge od nedovoljne ukorenjenosti u sopstvenoj tradiciji.
Nažalost, ove nerazumljive i nedopustive pojave na muzičkom polju koje su u poslednje dve decenije zahvatile Srpsku pravoslavnu crkvu u međuvremenu su se intenzivirale. Najeklatantniji primer jeste udžbenik novogrčkog pojanja sa crkvenoslovenskim tekstom, netačno predstavljen kao „staro srpsko pojanje“, koji treba da bude u upotrebi u srpskim
bogoslovijama i kasnije zameni postojeće pojanje u srpskim hramovima. Ova publikacija i njena planirana namena svojevrsni su kulturocid kakav se nikako nije mogao očekivati od naše Crkve, svagda verne čuvarke srpske kulturne tradicije i identiteta. Svetli primer episkopa Save Vukovića, koji je nemalo uradio na planu liturgijske kulture, crkvenog pojanja, odnosa prema horovima i saradnje sa muzičkim stručnjacima, neka posluži kao putokaz onima koji se, nemajući jasan orijentir, u ovome ne snalaze.

Episkop Sava Vuković – fotografija zanimljiva po tome kako je Vladika odeven – potpuno u skladu sa specifičnom tradicijom Srpske pravoslavne crkve, koja je, u odnosu na druge pravoslavne tradicije, bliža evropskom no orijentalnom kroju. Vladika nosi srpsku donju mantiju sa dugmadima i širitima na okovratniku i grudima, koji su kod arhijereja crvene ili ljubičaste boje, srpsku gornju mantiju sa širitima pri krajevima rukava, dvema faltama na zadnjoj strani i postavom, koja je kod arhijereja u nekoj od navedenih boja, te pojas, od materijala i u boji postave gornje mantije. Dok je ovo i sada važeća praksa u našoj Crkvi (mada je sve više potiskuje ruska i grčka), Vladika ovde sledi manire u odevanju arhijereja Karlovačke mitropolije. Pošto nije na bogosluženju, na grudima nema panagiju, već samo naprsni krst, koji je kod arhijereja na dvostrukom lancu. Na glavi mu je ćelepuš, koji je takođe karakteristika oblačenja u svetovnim prilikama (inače se nosi kamilavka, odnosno panakamilavka), a kod arhijereja je od crvene ili ljubičaste svile. Poslednji od srpskih arhijereja koji je redovno nosio ćelepuš bio je episkop budimski Georgije Zubković (†1951). Vladika Sava ovde nosi upravo jedan njegov ćelepuš, koji je dobio na poklon od sveštenstva Eparhije budimske kada ju je, kao izaslanik patrijarha Germana, službeno posetio.

Objavljeno u Zborniku Matice srpske za scenske umetnosti i muziku, Novi Sad, 48 (2013)