O mitropolitu Mitrofanu Banu do stupanja na stolicu Cetinjskih mitropolita, monah dr Pavle Kondić u „Mitropolija crnogorsko-primorska u drugoj polovini XIX i početkom XX veka (1851–1920)“ piše sljedeće:
„Marko Ban je rođen 15. marta 1841. od roditelja Đura i Anastasije rođ. Bajković, u selu Glavati, Grbalj. Osnovnu školu učio je u Vranovićima, prve tri godine, a završio je u Kotoru. Po završenom školovanju, pošao je 1854. na rad u Carigrad. Posle dve godine rada na mestu pisara u jednoj trgovačkoj radnji u Misiru, vratio se 1857. u rodno selo. Tokom boravka u Carigradu i Misiru sazrela je u njemu životna odluka da se posveti monaškom životu. Sa blagoslovom Episkopa dalmatinsko-istrijskog Stefana Kneževića, stupio je u manastir Praskvicu 1862. za iskušenika. Ubrzo je prešao u manastir Savinu radi školovanja u bogoslovskim predmetima. Posle četvorogodišnjeg spremanja za monaški čin, zamonašen je sa imenom Mitrofan. Monašenje je u savinskoj crkvi Uspenja Majke Božije, izvršio vladika Stefan, 26. avgusta 1865. Nekoliko dana kasnije, vladika Stefan rukopoložio ga je u čin jerođakona i postavio za sabrata manastira Savina. Posle izvesnog vremena, 1867. godine u Sabornoj crkvi u Zadru, 21. oktobra, rukopoložio ga je isti vladika Stefan u čin jeromonaha i odredio za nastojatelja manastira Podlastva… Na tom mestu bio je do kraja oktobra 1869, kada je zbog odmazde austrougarske vojske koju je izazvao Bokeški ustanak, među ostalim selima i crkvenim objektima, spaljen manastir Podlastva a Mitrofan izbegao u Crnu Goru.
„S obzirom na to da je početkom 1869. po potrebi službe arhimandrit Visarion Ljubiša, dotadašnji nastojatelj manastira Morače, prešao za nastojatelja Cetinjskog manastira, mitropolit Ilarion imenovao je 28. novembra iste godine Mitrofana Bana za nastojatelja Morače. U Morači je bio bezmalo deset godina iguman. U tom periodu bio je i učitelj u osnovnoj školi koja je radila pri manastiru. S obzirom na to da je prostor Morače i Rovaca bio granični, jer su Kolašin držali Turci kao pogranično mesto sa vojnom postajom, Mitrofan je bio uključen u sva zbivanja koja su se odnosila na odnos Moračana i Rovčana sa Turcima, bilo ratna ili mirnodopska, kada je trebalo pregovarati i utvrđivati granice. Već 1872. posle sukoba sa turskom vojskom u Lipovu, Mitrofan je, uz moračke glavare, bio član pregovaračkog tima za uspostavljanje mira. Njegovo učešće u crnogorsko-turskom ratu 1876–1878, donelo mu je retko priznanje – Obilića medalju za hrabrost.
„Zbog potrebe da se na mesto cetinjskog arhimandrita postavi ličnost koja može odgovoriti potrebama ne samo starešine Cetinjskog manastira već i svim onim pretpostavljenim a još više nenadnim poslovima koje nameće centralna crkvena uprava, knjaz Nikola je imenovao igumana Mitrofana za cetinjskog arhimandrita…
„Uoči praznika Male Gospojine, slave Cetinjskog manastira, Mitropolit Ilarion proizveo je Mitrofana u čin arhimandrita.
„Preuzimanje dužnosti na Cetinju, Mitrofanu je za godinu dana odložio diplomatski zadatak koji mu je poverio knjaz Nikola a to je bilo vođenje pregovora sa komandom turske vojske u Kolašinu radi mirne predaje grada i oblasti koji su, po odredbama Berlinskog kongresa, pripali Crnoj Gori.
Pošto je uspešno obavio poverenu mu misiju, Mitrofan je konačno, 13. oktobra 1879. došao na Cetinje… „Pošto je knjaz Nikola za novog Mitropolita crnogorskog i brdskog 26. oktobra 1882. imenovao episkopa Visariona Ljubišu, istoga dana za administratora Zahumsko-raške eparhije imenovao je arhimandrita Mitrofana… Nastavljajući uspostavljeni rad na unapređenju crkvenog života, koji je episkop Visarion čvrsto utemeljio, i administrator Mitrofan je tokom dve godine, koliko je administrirao Zahumsko-raškom eparhijom u činu arhimandrita, uradio sve što je bilo moguće na polju uspostavljanja čvrstog crkveno-pravnog poretka…
„… Na drugi dan Duhova, 27. maja 1884. knjaz Nikola je u Ostrogu objavio da je za arhijereja Mitropolijske eparhije imenovao arhimandrita Mitrofana… Hirotonija arhimandrita Mitrofana, koja je bila zakazana u Petrogradu za 6. april, baš na dan glavne bogoslužbene proslave u Rusiji povodom 1000 godina od upokojenja Svetog Metodija Arhiepiskopa Panonskog, imala je duboku simboliku jer ’tako su htjeli da tu slovensku svečanost oznamenuju sa mojim rukopoloženjem, a to baš zato što se na tu obćeslavensku svečanost rukopolaže na sjeveru episkop jedan sa južnoga slavenskoga kraja’.
„Svečana hirotonija arhimandrita Mitrofana u čin episkopa crnogorskog i brdskog izvršena je u Isakijevskom saboru u Petrogradu, na praznik Svetih Kirila i Metodija, 6. aprila 1885…
„Episkop Mitrofan je svoje stupanje na katedru Mitropolijske eparhije objavio poslanicom upućenom sveštenstvu i narodu 14. maja 1885…
„Pošto je od 14. aprila 1885. upravljao Mitropolijom sa titulom Episkopa crnogorskog i brdskog, koju je dobio prilikom rukopoloženja u Petrogradu, Mitrofan je istovremeno nastavio i sa administracijom Zahumsko-raške eparhije. Ova administracija se produžila sve do 1909. kada je upravu preuzeo episkop Kirilo Mitrović.
„Prilikom proslave 25 godina vladavine i braka knjaza Nikole, 27. oktobra 1885. Mitrofan je, od strane knjaza Nikole bio imenovan za Mitropolita crnogorskog i brdskog. Istovremeno, odlikovan je i najvišim crnogorskim odlikovanjem: Ordenom knjaza Danila prvog reda.“
Pored veoma razgranatog i bogatog bogoslužbenog života mitropolita Mitrofana tokom njegove dugotrajne arhijerejske službe bila je zapažena i njegova javna djelatnost, posebno ako se ima u vidu da je od donošenja Ustava Knjaževine Crne Gore 1905. g. bio virilni poslanik Narodne skupštine i po položaju član Državnog savjeta u Knjaževini i Kraljevini Crnoj Gori. Povodom proslave stogodišnjice od rođenja Petra II Petrovića Njegoša 1911, mitropolit Mitrofan se nalazio na čelu Odbora za proslavu, a 1910, prilikom proslave jubilarnih svečanosti kada je proglašena Crne Gore za Kraljevinu bio predsjednik Centralnog odbora za proslavu pedesetogodišnjice vladanja NJ. Kr. Visočanstva knjaza Gospodara. Mitropolit Mitrofan je bio član – dobrotvor Društva za pomaganje zanata i trgovine u Crnoj Gori, osnovanog 1902. na Cetinju. Pored predsjedavanja i članstva u mnogim odborima u Crnoj Gori mitropolit Mitrofan bio je i počasni član Petrogradske duhovne akademije; petrogradskog Slavjanskog blagotvoritelnog obščestva; Monaškog udruženja u Srbiji i Svešteničkog udruženja u Srbiji. Poput svojih prethodnika, on je bio i predsjednik crnogorskog Crvenog krsta, kao i mnogih odbora na polju dobrotvorne djelatnosti. Njegova aktivnost će posebno doći do izražaja tokom austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine (1908), prilikom prikupljanja pomoći imigrantima iz Stare Srbije i Skenderije (1910), za vrijeme Prvog balkanskog rata (1912), Drugog balkanskog rata (1913) i za vrijeme Prvog svjetskog rata (1914–1918).
… Posebno težak period tokom arhipastirske službe mitropolita Mitrofana bio je u vrijeme ratova početkom XX vijeka. Tragična skadarska epopeja za vrijeme Prvog balkanskog rata 1912, sa ogromnim žrtvama u ljudstvu i tehnici kojima je crnogorska vojska platila zaposijedanje Skadra, među kojima je bilo i šest sveštenika, bile su uzaludne, jer je odlukom velikih sila, grad bio predan pod protektorat a crnogorska vojska bila prinuđena da ga napusti i uspostavi predratne granice. Oslobođenje kojim je donijeta sloboda srpskom narodu sa prostora Kosova, Metohije i Južne tj. Stare Srbije krajem 1912. g. stvorilo je nove obaveze Mitropoliji na uspostavljanju redovnog crkvenog poretka, jer su pod njenu jurisdikciju dospjeli manastiri i hramovi u novooslobođenim krajevima koji su ušli u sastav Crne Gore. Kao svjedočanstvo i uspomena na Prvi balkanski rat, pod okriljem Cetinjskog manastira čuvana su tri znamenja. U crkvi, na najpočasnije mesto, u ćivot Svetog Petra Cetinjskog, mitropolit Mitrofan je položio ključeve grada Skadra, Pećke patrijaršije i manastira Dečana. Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije našao je ove ključeve pod stopama Svetiteljevim uoči Lučindana, 30. oktobra 2010.
Među brojnim problemima sa kojima se suočio mitropolit Mitrofan u novooslobođenim prostorima Raške oblasti i Metohije, bilo je i pitanje crkvene zemlje i posjeda koje su, u svoje vrijeme, bespravno zaposjele turske čivčije. Neredovno stanje u Raško-prizrenskoj eparhiji, kroz duži niz godina a pogotovo uoči samog Balkanskog rata, odrazilo se i na unutrašnji crkveni život. Da bi se ti problemi donekle prevazišli osnovana je Eparhija pećka na čije čelo je postavljen mitropolit dr Gavrilo Dožić.
Prvi svjetski rat donio je nova iskušenja. Od prvoga dana ratnog stanja mitropolit Mitrofan je vrijedno radio u svojstvu predsjednika crnogorskog Crvenog krsta, o čemu je ostavio i svojeručnu bilješku.
… Kraj Kraljevine Crne Gore kao suverene države faktički je otpočeo pregovorima o primirju sa Austro-ugarskom, a potom odlukom Vlade Crne Gore da potpiše akt o kapitulaciji i izađe iz rata početkom 1916. godine. Okupacija Crne Gore, sa kraljem i vladom u emigraciji, nametnuli su mitropolitu Mitrofanu položaj najistaknutije ličnosti koja je ostala sa narodom u Crnoj Gori. Poseban problem sa kojim se mitropolit Mitrofan suočio od početka austrougarske okupacije bio je internacija, pored civila, većeg broja sveštenika iz jurisdikcije sve tri eparhije: Cetinjske, Zahumsko-raške i Pećke. Koristeći svoje diplomatsko iskustvo, mitropolit Mitrofan je uspio da izdejstvuje da se oslobode iz internacije ili zatvora brojne ličnosti. Hapšenjem i interniranjem mitropolita pećkog Gavrila Dožića krajem 1915. u logor Cegled u Mađarskoj, obustavljen je rad Pećke konzistorije a Eparhija je ostala bez uprave i duhovnog staranja. U takvoj situaciji, oslonjen na prerogative koje mu daju odredbe ustava Svetog Sinoda i Konzistorija, mitropolit Mitrofan je preuzeo duhovno staranje i nad Pećkom eparhijom. Tu dužnost je vršio sve do oslobođenja nadležnog arhijereja 1918. Istovremeno sa okupacijom počelo je i nasrtanje okupatorske sile na inače skromnu crkvenu imovinu. Početkom septembra 1916. počela je rekvizicija – oduzimanje zvona sa crkava i manastira u Crnoj Gori. Razaranje crkve Svetog Petra Cetinjskog i Njegoševe grobnice od strane okupatora 1916. g, poslije čega je bio prinuđen da prenese Njegoševe zemne ostatke u Cetinjski manastir, predstavljali su pretešku ranu na srcu ostarelog mitropolita, koja nije zarasla do kraja njegovog života.
Kapitulacija Austro-ugarske i oslobođenje Crne Gore 1918. g. postavili su pred narod nova iskušenja. Kraljevina Crna Gora ušla je u Prvi svjetski rat kao saveznička država, ali zbog nesrećne odluke o kapitulaciji, ona je tretirana na kraju rata kao poražena država pod upravom sila pobjednica. Kao poražena država, sa kraljem i vladom u egzilu, kojima sile pobjednice nijesu dozvolile povratak, Crna Gora je mogla ili dalje ostati pod upravom sila pobjednica, ili izabrati svoju vlast. Izbori za Veliku narodnu skupštinu 1918. godine i njene odluke nijesu bile uzrok faktičkog kraja Kraljevine Crne Gore, već posljedica naprijed iznijetih činjenica.
Velika narodna skupština u Podgorici 26. novembra 1918, kojoj su prisustvovali izabrani poslanici sa „bjelaške“ i „zelenaške“ strane, poimeničnim glasanjem jednoglasno je odlučila, između ostalog, „da se Crna Gora ujedini sa bratskom Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjeni stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca“. Mitropolit Mitrofan, u svojstvu nadležnog arhijereja, iskazao je podršku radu Velike narodne skupštine.
U pogledu crkveno-jurisdikcijskog ujedinjenja, rad mitropolita Mitrofana i ostalih arhijereja sa prostora Crne Gore bio je jednodušan i djelotvoran kao i svih ostalih srpskih duhovnih poglavara. Iza obnarodovanog nacionalnog ujedinjenja, i crkveni oci su pošli stopama sveopšteg ujedinjenja Srpske Pravoslavne Crkve. Arhijereji sa prostora Crne Gore, sabrani na sjednicu Svetog Sinoda, najviše duhovne vlasti, donijeli su 16. decembra 1918. na Cetinju jednoglasno riješenje kojim „Sv. Sinod nalazi cjelishodnim i opravdanim, da se i Sv. autokefalna Crkva u Crnoj Gori ujedini sa nezavisnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji, a zajedno s ovom sa cijelom Sv. Srpsko-Pravoslavnom Crkvom u novoj državi Srba, Hrvata i Slovenaca“, što je bio prvi korak u vaspostavljanju Pećke Patrijaršije.
… Konferencija srpskih pravoslavnih arhijereja 26. maja 1919. donijela je odluku kojom se izriče „duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti“. Istovremeno, ustanovljen je „Središnji Arhijerejski Sabor ujedinjene Srpske Pravoslavne Crkve“. Na osnovu kanonskog prava, pošto je bio najstariji arhijerej po godini rukopoloženja (1885) za predsjednika Središnjeg arhijerejskog sabora je izabran Mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja Mitrofan Ban. Sveštenstvu i narodu je odluka o ujedinjenju Srpske Crkve saopštena arhijerejskom poslanicom za praznik Pedesetnice – Duhova 1919. Središnji Arhijerejski Sabor je uskoro dobio satisfakciju i od državne vlasti proglašenjem „Uredbe o ustrojstvu Središnjeg Arhijerejskog sabora“, koju je 28. avgusta 1919. na predlog Ministra vera a po saglasnosti Ministarskog saveta, za punopravni akt proglasio prestolonasljednik regent Aleksandar Karađorđević. Tokom boravka u Beogradu i Sremskim Karlovcima u svojstvu predsjednika Središnjeg arhijerejskog sabora, mitropolit Mitrofan, iako u poznim godinama i slabog zdravstvenog stanja, a opterećen tom veoma odgovornom dužnošću, strogo je vodio računa i o potrebama svoje, Cetinjske eparhije a jednako i Zahumsko-raške i Pećke. Jedno od najvažnijih pitanja je bilo pitanje sprovođenja agrarne reforme u odnosu na crkvena imanja, tj. zaštita crkvenog zemljišnog posjeda na prostoru Crne Gore. Sa nesmanjenom brigom radio je i na obezbijeđenju uslova da se obnovi rad Cetinjske bogoslovije. Rezultat njegovog upornog nastojanja nije izostao. Bogoslovija pod imenom i nebeskim pokroviteljstvom Svetog Petra Cetinjskog obnovila je rad početkom školske 1921. godine. Posebnu pažnju posvetio je nacrtima Zakona o platama i penzijama pravoslavnih parohijskih sveštenika i Zakona o platama i penzijama pravoslavnih okružnih protoprezvitera, članova i osoblja Duhovnih sudova, episkopa i patrijarha, koji su stavljeni na razmatranje na osnovu odluke Središnjeg arhijerejskog sabora novembra 1919.
Nije teško zaključiti da je uloga mitropolita Mitrofana velika u vaspostavljanju Pećke Patrijaršije, tj. obnavljanju i ujedinjenju Srpske Crkve, a svoj odnos najsažetije je izrazio na episkopskoj konferenciji 28. maja 1919. riječima: „Nama je u dio pala velika sreća, što smo doživjeli ove epohalne dane, u koje smo pozvani da zajednički u bratskoj slozi izvedemo naše crkveno jedinstvo“.
Tokom svoje duge arhijerejske službe, pored zasluga na reorganizovanju Pravoslavne Crkve, mitropolit Mitrofan ima i velike zasluge na obnovi i gradnji manastira i hramova. U publikaciji dr Lazara Tomanovića, tadašnjeg predsjednika Vlade Kraljevine Crne Gore, pod naslovom „Pedeset godina na prestolu Crne Gore“, koja je štampana na Cetinju 1910. godine povodom jubilarnih svečanosti, dati su podaci o obnovi i gradnji manastira i hramova za vrijeme dvadesetpetogodišnje službe mitropolita Mitrofana (1885–1910). Proizilazi da je u tom periodu obnovljeno i podignuto 11 manastira i 162 hrama, ili ukupno 172 crkvena objekta.
Mitropolit Mitrofan se istakao i kao bogoslovski pisac objavivši svoje „Besjede“, „Kratki crkveni ustav“, „Pomoćno uputstvo pri ispovjesti“ i „Sedam tajni Novog Zavjeta“.
U pomenutoj disertaciji, u prilogu o posljednjim danima Mitrofanovim i odlasku Bogu na istinu, Pavle Kondić je napisao sljedeće:
„Revnosno radeći na širokom polju obnavljanja administrativnog jedinstva Srpske Crkve tokom više od godinu dana, a pritisnut poznim godinama života (80) i slabim zdravljem, mitropolit Mitrofan je uvideo da mu ponestaje snage za tako odgovoran posao. To ga je opredelilo da 10. maja 1920. podnese ostavku na mesto predsednika Središnjeg arhijerejskog sabora.
„Stari mitropolit smogao je snage da u svojstvu člana Središnjeg arhijerejskog sabora, uzme učešća još u dve sednice, održane 13. i 17. maja. Potom je pošao na dugotrajno lečenje u bolnicu u Novi Sad. Sa bolesničke postelje je izrekao i poslednju volju – testament, 2. jula 1920. u bolnici u Novom Sadu, pred svedocima – episkopom temišvarskim Georgijem Letićem i Ilarionom Zeremskim, vikarnim episkopom arhidijeceze i patrijaršijskim ekonomom Metodijem Subotinom. Ono što je najvrednije imao, zaveštao je Božijem domu pod čijim je krovom i proveo najveći i najbolji deo svoga života…
„Svečani čin obnavljanja Srpske Patrijaršije izvršen je na praznik Sabora Srba svetitelja, 12. septembra 1920, u sali trona Patrijaršijskog doma u Sremskim Karlovcima. Iz Crne Gore učestvovali su mitropolit Gavrilo Dožić i episkop Kirilo Mitrović. U istom trenutku, pod svodovima Cetinjskog manastira održano je molepstvije – blagodarenje Bogu za taj sveti čin.
„Povodom obnavljanja Patrijaršije i proglašenja toga čina na svečanosti u Sremskim Karlovcima, regent Aleksandar Karađorđević odlikovao je najviše predstavnike jerarhije a među njima i mitropolita Mitrofana ordenom Svetog Save prvog stepena. Mitropolit Mitrofan se ubrzo nakon toga i upokojio – mirno je sklopio staračke ruke i oči i preminuo 30. septembra…
„Opelo i sahrana mitropolita Mitrofana izvršeni su u Cetinjskom manastiru, 1. oktobra 1920. Posle Svete liturgije koja je služena u manastirskoj crkvi, svečano opelo predvodio je Episkop zahumsko-raški i administrator bokokotorsko-dubrovački Kirilo Mitrović uz sasluženje velikog broja sveštenika i naroda. Potom je izvršena svečana litija sa telom pokojnika kroz centar grada. U litiji su uzeli učešća učenici Gimnazije, Učiteljske škole, Bogoslovije, mnogobrojno sveštenstvo u odeždama, arhijerej, rodbina pokojnika i ugledni građani i poštovaoci pokojnika. Posle litije, pokojnik je položen u grob u porti Cetinjskog manastira koji je još 1912. pripremio. Time je ušao u istoriju osmovekovne Eparhije zetske – Mitropolije crnogorsko-primorske, 1219. ustanovljene blagoslovom Svetog oca našeg Save.“
arhimandrit Metodije Ostojić
Preuzeto iz monografije „Cetinjski manastir Rođenja Presvete Bogorodice 1484– 2014″
Izvor: “Svetigora” br. 286
