„PRAVNA TRADICIJA – DELO I RAD SVETOG VASILIJA VELIKOG KAO PRAVNIKA / O TRADICIJI I OBIČAJAMA“[1]
Sveti Vasilije Veliki, nekadašnji učitelj prava, je živeo i delovao u IV veku. Bio je izuzetno svestrana ličnost. Nepobitna je činjenica da Vasilije nije bio samo vrhunski i oštroumni helenista već i eminentni pravnik sa visokim naučnim stilom. Radi svega toga dobio je epitet: “Veliki”. Počevši od 4-og, “zlatnog” veka Crkve, a potom i u celoj svetskoj istoriji, ostao je poznat kao “Veliki”.
Dostignuće Svetog Vasilija, ne pleni samo metodičko-erminevtičkom erudicijom, već i time što on otvara nove horizonte u oblasti crkveno-kanonske ikonomije, iskusnim izborom onoga što je najznačajnije i analizom dotadašnjeg crkvenog nasleđa iz dubine Predanja.
Sveti Vasilije potiče iz oblasti Ponta iz bogate porodice. Njegov otac je bio učitelj retorike i cenjeni advokat. Studirao je u Vasilidi gradova uz čuvenog retora Livanija. Otišao je 350. godine u Atinu zbog studija. Tu je izučavao gramatiku, didaktiku, retoriku i filosofiju.
Savremena istraživanja su pokazala da je Vasilije Veliki u Kesariji postao učitelj retorike kao pravnik. Uočljivo je Vasilijevo zbližavanje sa pravom i zbog njegove osobine mudrog učitelja prava dolazi poštovanje koje mu ukazuje VI Vaseljenski Sabor (691g.).
Vasilije je intervenisao u raznim granama prava: u krivičnom pravu, u crkveno/krivičnom pravu, u građanskom, u porodičnom pravu i u kanonskom pravu, ali i u nadležnostima ustavnog prava. Priznat mu je ogroman doprinos od strane naučnika i istraživača pravnih nauka.
Vasilije nije bio samo oštroumni tumač kanona već i vrhunski tumač tadašnjeg krivičnog prava u oblastima: ubistvo sa predumišljajem i ubistvo iz nehata, zatim iz porodičnog prava – problemi bigamije, trigamije, poligamije, prestanka ili razvoda braka, bračnih zabrana, kao i mnogih složenih pravnih pitanja i drugih grana prava.
U 691. godini sazvan je VI Vaseljenski Sabor za vreme vladavine Justinijana II Rinotmita. On svojim 2-im kanonom verifikuje 92 kanona Vasilija Velikog.
Tumači građanskog i krivičnog prava, na žalost, nisu dovoljno posvetili pažnje proučavanju i istraživanju prava i kanonskog predanja Crkve, što su svakako trebali da učine, jer bi se tu sigurno mogla pronaći mnogobrojna rešenja koja bi bila primenljiva i u savremenom pravu. Sadržaj formulisanih kanona, bez sumnje, može da bude predmet bilo kojih savremenih istraživačkih radova, zato što rešenja koja oni sadrže mogu da budu od pomoći savremenom građanskom i krivičnom pravu, kao i u opštim pravnim principima.
To pokazuju sledeći primeri u kojima Vasilije nije bio samo oštroumni tumač kanona Vaseljenskih Sabora već i vrhunski tumač tadašnjeg krivičnog prava, kada je trebao da izrazi svoj stav prema ubistvu sa predumišljajem i ubistvu iz nehata, Vasilije je svojim 8-im kanonom odgovorio:
a) Ubistvo iz nehata je kad neko baci kamen na drvo ili na zver i slučajno usmrti onoga koji se tad na tom mestu našao. Takođe, nehotičan je i zločin kad neko želi da ukori nekog i udari ga lagano malim štapom, ili kajišem i dogodi se da se usmrti osoba koja se udara.
b) Zločine sa predumišljajem čine oni koji žele da otmu nečija dobra i pokradu. To se isto tako odnosi na žene i muškarce koji spravljaju određena opojna pića i drugima ih daju u cilju uspostavljanja kontrole nad njima, a kod njih nastupi pomračenje uma. Vasilije Veliki, ovde koncizira današnju teoriju o eventualnom predumišljaju koja se izjednačava sa direktnim predumišljajem. Celu sliku kompletira njegov 7-i kanon govoreći o prekidu trudnoće. Slične zločine sa predumišljajem čine osobe koje u cilju prekida graviditeta daju ili koriste otrovne, smrtonosne biljke.
Vasilije Veliki u svom 2-om kanonu prelazi na pobrojavanje onih ponašanja koja i danas spadaju u krivična dela. On u ovom kanonu govori ne samo o “prekidu trudnoće” i o takvom načinu destrukcije, jer se često događalo da gravidna žena zajedno sa embrionom izgubi život. To se tretiralo: “kao ubistvo njihovo” – sticaj ubistva sa predumišljajem i nehatnog ubistva.
Bigamiju i trigamiju razmatra Vasilije u 4-om kanonu, ističući prednost monogamije. Prostitucijom on smatra poligamiju, bigamiju i trigamiju.
Krivičnim delima zelenaštva bavi se u 14-om kanonu. On tu govori o nepravednoj dobiti na štetu siromašnih i o razlogu brisanja kažnjivosti, «razmisli i oslobodi se bolesti srebroljublja».
U 11-om kanonu, Vasilije se bavi osetljivim pitanjem ukorenjenim u teoriji i neraspoznavanjem njega u praksi. Ovde se radi o odgovoru na pitanje kada je reč o smrtonosnim telesnim oštećenjima, a kada o usmrćivanju čoveka sa namerom. On kaže: “ako pojedinac drugom pojedincu nanese udarac i ako oštećeni ne može da ustane trenutno i ako posle tog ustane i počne da hoda uz pomoć štapa, imajući u isto vreme posledice svoje bolesti, ne smatra se tad ubijanjem: ako nakon tog premine, pojedinac koji je naneo udarac ne smatra se ubicom. Ako ne ustane nakon nanošenja povrede, ali ipak preživi, počinilac dela se smatra zločincem, ali iz nehata jer je imao nameru da kazni drugu osobu”.
O prisili se govori u 22-om kanonu. Otmičarima se oprašta ako vrate njihovim verenicima žene koje su već verene, da bi ako to oni žele sa njima stupile u brak, ili ako neke žene vrate roditeljima, starateljima ili rođacima. Zajedništvo je osnovano ukoliko oni žele da ih daju njihovim otmičarima. U slučaju prisilnog braka obmanjivač i otmičar se smatra preljubnikom.
Vasilije u 23-om kanonu govori o zabrani stupanja u brak ženske osobe sa bratom pokojnog supruga.
On navodi, zatim u 25-om kanonu da ako neko želi da osobu ženskog pola koja nije verena sa drugim licem obeščasti i nakon obljube prihvati istu za svoju suprugu, postupak se pokreće jer je izvršena obljuba, ali ako se ostane u braku sa tom osobom oslobađa se krivice.
On u 33-em kanonu govori o napuštanju rođenog deteta. Ukoliko se žena, koja je na putovanju, neočekivano porodi i novorođenče odbaci i ono premine, smatra se ubicom. I danas se na isti način to pravno posmatra, ako žena samovoljno napusti svoje dete.
U 38-om kanonu, Vasilije govori o dobrovoljnom podvođenju, koje naziva prostitucijom, ali se kasnije menjaju odobravanja braka učesnika u prostituciji. Oblast savremenog prava prihvata nastalo odobrenje koje daju roditelji, po članu 1373. iz grčkog Građanskog prava.
U 42-om kanonu Vasilije je veoma strog. U njemu se prekoračenje granica nužne odbrane ne oprašta.
Ne priznaje se treći brak u 50-om kanonu, jer za njega do tada ne postoji crkveni kanon ili zakon. Ipak, brak bi trebao i pored ove činjenice biti odobren.
U 56-om kanonu govori o stvarnom pokajanju koje se, sa aspekta kaznenog kodeksa i danas prihvata kao olakšavajući element za odmeravanje kazne.
U 61-om kanonu se određuje da onaj, koji je krađu izvršio i samovoljno je priznao i pokajao se, kažnjava se po crkvenom pravu udaljavanjem od svetog pričešća u trajanju od jedne godine. Onaj ko je od strane vlasti uhapšen ili od strane drugih otkriven, kažnjava se udaljavanjem od pričešća na dve godine. Na ovom mestu uočavamo da Vasilije na krađu blaže gleda nego na druge prekršaje.
U 64-om kanonu govori o krivokletstvu i primeni velike kazne.
U 67-om kanonu počinioca incesta smatra za zločinca i incest karakteriše kao veliki zločin.
Buduću sudbinu ovih kazni razmatra u 74-om kanonu i izlaže ih Arhijereju – sudiji u datom slučaju i predviđa šta se događa ukoliko se sa velikom spremnošću počinioci prestupa pokaju. U suštini, ovde se radi o današnjem odmeravanju kazne.
U 74-om kanonu govori o slučajevima kada suprug nadživi pokojnu suprugu i nakon toga stupi u brak sa sestrom pokojne supruge, odnosno, ostvari bračnu zajednicu sa dve sestre. Utvrđena crkvena kazna je udaljavanje od svetog pričešća u periodu od sedam godina. Savremena grčka pravna nauka po članu 1358 (Grčkog Građanskog Kodeksa), takođe se bavi ovim pitanjem
Svi ovi primeri pokazuju da je Vasilije intervenisao u raznim granama prava: građanskom-porodičnom, krivičnom, crkveno-krivičnom i kanonskom pravu ali i nadležnostima ustavnog prava. Od strane naučnika-istraživača prava priznat je ogroman doprinos Vasilija Velikog i oni potvrđuju da je i u pravnoj nauci “Veliki”.
Od posebnog značaja za odbranu teme ovog rada su oni radovi i stavovi sv. Vasilija iz oblasti načelnih i teorijskih razmatranja o običaju kao izvoru prava.
Pisana i nepisana tradicija
Vasilije Veliki veoma podrobno govori, ο oblicima ispoljavanja tradicije i njihovoj povezanosti u 91-om kanonu. Τom prilikom, on pravi podelu između pisane i nepisane tradicije: “Od dogmata i beseda, koje čuvamo u Crkvi, neke imamo iz zapisanih učenja, a neke potiču iz apostolskog “paradosis-a”(predanja) koje nam je predato. Oba imaju istu silu – u delima pobožnosti” (O Svetom Duhu, 66-i kanon).
Ovaj veliki Kapadokijac, tim rečima želi da pokaže da u Crkvi postoji katoličanski doživljaj svega postojećeg, bogato iskustvo vere, tj. bogočovečansko iskustvo koje se rečima i ne može iskazati. «Nije ni sve što je činio i govorio Hristos zapisano, niti bi mogle stati u čitav svet knjige koje bi to sadržavale» (Jevanđelje po Jovanu 21, 25).
Stoga je sasvim preporučljivo i opravdano pozivanje na predanje. Postoji čitav kompleks “nepisanih običaja”, iskustva svetotajinskog i liturgijskog života. Crkva usvaja i prihvata ono što je zajedničko iskustvo svih pokolenja. Svaki naraštaj, ima pravo da nanovo, lično i odgovorno usvaja i bira to predanje i zajedničko iskustvo. U tome je suština onoga što u Crkvi poznajemo kao predanje (receptio). Prema Vasiliju Velikom, Sveto Pismo nije moguće shvatiti izvan ovog “nepisanog predanja”.
“Nepisane” crkvene tajne, prema Svetom Vasiliju, dolaze iz “skrivenog” i “tihog” predanja: “iz ćutljivog i mističkog predanja, iz nepublikovanog i neizrecivog ovog učenja”. Ovo “mistično” i “tiho” neobjavljeno predanje, nije neka ezoterična doktrina, rezervisana samo za posebnu elitu izabranih; “Elita” – to je Crkva. Predanje, na koje se sveti Vasilije poziva, jeste crkvenopravna liturgijska praksa Crkve.
U 91-om kanonu, Vasilije predstavlja deo njegovog dela “O Svetom Duhu” koje je posvećeno episkopu Amfilohiju Ikonijskom i koje je napisano kao odgovor na optužbu iz poluarijanskih i duhoboračkih krugova, tako da uvodi trojičnu doksologiju u crkvenom pravu, koje do tada u pisanom vidu nema.
Vasilije Veliki, osvrćući se na ovu optužbu, koristi priliku da istakne da je navedena doksologija jedan od tipova trojične doksologije koju je on koristio, i da ona nije njegovo otkriće, nego da predstavlja deo žive i “nepisane” tradicije Crkve. Doksologija koju je on koristio glasi: “Slava Ocu i Sinu i Svetome Duhu” i on za nju kaže da je to sveto predanje Crkve.
Sv. Vasilije, u ovom delu O Svetom Duhu, brani pravilnost vere u Duha Svetoga, koja je opet istovetna sa Božanskim Otkrivenjem zapisanim u Svetom Pismu, govori o liturgijsko-bogoslovskom predanju i poretku u Crkvi.
Za Vasilija Kapadokijskog predanje je postojana i neizmenjiva realnost i istina, stalno prisutna u životu i biću Crkve kroz vekove. Ipak, u Crkvi postoji živo usvajanje i razumevanje, dinamični razvoj bogoslovskog ispovedanja iste apostolske vere, pa čak i dopuna u tumačenju. Zato ovaj napad na Vasilija nije predstavljao usamljen čin, već je to bio napad na Crkvu iznutra od strane jeretika koji nisu mogli da shvate mogućnost i potrebu prihvatanja živog i “nepisanog” predanja.
Episkopi Atarvije Neokesarijski i Evstatije Sevastijski su klevetali Vasilija[. Ova kleveta je dokaz sektaškog raspoloženja.
Po Vasiliju Velikom, temeljni karakter pomenute doksologije vezan je za liturgijsko iskustvo Crkve. Navedeni episkopi su smatrali da Vasilije Veliki nije imao direktna iskustva vezana za tumačenje Trojične Doksologije i zato negiraju zastupanje njeno zastupanje.
Oni koji zastupaju jeretički stav, nemaju istinsku svest o životu i prirodi crkvenog bitija i veličini tradicije koja se oslanja na izvornost Crkve.
Takođe, oni ne razumeju dejstvo Svetog Duha u Crkvi, celokupnu crkvenu tradiciju, kao ni priznavanje delatnosti Apostola za temelj kasnije crkvenopravne tradicije.
Neki istrazivaci danas priznaju da se crkveno pravo rukovodi kritičkim i tradicionalno-istorijskim duhom počevsi od Vasilija Velikog.
Govoreći o ukupnoj tradiciji, Vasilije Veliki, govori i o običajnoj tradiciji pashalnog perioda da se u dane od Vaskrsa do Pedesetnice moli “stojeći uspravno”.
On objašnjava u nastavku dogmatski razlog koji je doveo do uvođenja ove tradicije. U istom, 91-om kanonu obuhvaćena je i tradicija vernika da za vreme molitve budu okrenuti prema istoku, a zabrana klečanja nedeljom, tumači se time što je Hristos u nedelju vaskrsao i time što će prvi dan budućeg veka biti nedelja i tada će se suditi celokupnom svetu Drugim Hristovim dolaskom.
Prvi dolazak i Vaskrsenje Hristovo, nije bilo samo da bi se oslobodila ljudska priroda od grehova predaka već da bi sav svet i čitava vasiona, u novom veku zablistao kao večna i besmrtna zajednica Boga sa čovekom.
Vasilije Veliki objašnjava običaj vernika u položaju za molitvu kada su okrenuti ka Istoku kao eshatološku svest vernika: tražimo raj koji je Bog pripremio onima koji Ga ljube kao što i piše u crkvenoj himnografiji: “Poklanjam se istoku” i “na istoku se klanjam Gospodu”.
Justin mučenik i filosof zastupa isti stav po ovom pitanju. On ističe da je ova tradicija postojala još u njegovo doba i da je ona predstavljala nasleđe. Tumačenje Vasilija Velikog koje se odnosi na verske tradicije, objašnjava se dubokom svešću o povezanosti između običaja i vere i crkvenog poretka, odnosno, povezanosti između nepisane i pisane tradicije.
Njegove reči su od ključnog značaja za razumevanje predanja i običaja, od dogmata i beseda, koje u Crkvi čuvamo. Neke tradicije imamo iz zapisanih svedočanstva, a neke potiču iz apostolskog predanja “paradosis-a”.
GOSTOVANJE AKADEMIKA, PROFESORA DR PANAGOPOULOSA NA UNIVERZITETU MEDITERAN PODGORICA
U četvrtak, 9. marta 2023. godine u organizaciji Pravnog fakulteta Univerziteta “Mediteran” Podgorica, održano je predavanje Akademika prof. DDDr Habil. Aleksiosa Panagopoulosa, trostrukog doktora nauka na temu “Pravna tradicija – djelo i rad Svetog Vasilija Velikog kao pravnika / o tradiciji i običajima”.
Predavanje je otvorila prof. dr Milena Kavarić, prodekanka Pravnog fakulteta, koja je svojim uvodnim riječima upoznala prisutne sa životom i radom cijenjenog gosta. Rektor Univerziteta “Mediteran” Podgorica, prof. dr Savo Marković je nakon toga u nekoliko riječi objasnio i privatno poznanstvo sa profesorom Panagopoulosom, koje seže od jednog davnog, susreta i zajedničkog učešća na događaju u Manastiru Miholjska Prevlaka, a koje traje do danas.
Profesor Panagopoulos se u svom izlaganju osvrnuo na rad i dostignuća Vasilija Velikog i upoznao studente sa njegovim često zanemarenim dostignućima u ulozi pravnika. Upoznavajući prisutne sa kanonima Vasilija Velikog, skrenuo je pažnju na širok opus njegovog pravničkog staža, od krivičnog, preko porodičnog do nasljednog, i uticaja koje je ono imalo u to doba.
Predavanju profesora Panagopoulosa prisustvovao je dekan i studenti Pravnog fakulteta, članovi akademske zajednice Univerziteta “Mediteran” Podgorica i druga zainteresovana javnost.
Aleksandar Vujović
