„Ugledajte se na mene kao ja na Hrista“ (1. Kor. 11,1)
Reč tradicija potiče od latinske reči traditio, što znači prenošenje, predaju, davanje na čuvanje, i označava različite fenomene. Jedna opštija definicija bi bila da je ona verovanje ili ponašanje koje potiče iz prošlosti i prenosi se unutar grupe ili društva od jedne generacije na drugu sa simboličkim značenjem ili posebnim značajem. Ona održava kontinuitet i etničke posebnosti naroda, ali u sebi može da nosi i raznovrsne oblike diskontinuiteta. U sociologiji, tradicija se često definiše kao skup vrednosti ideja, normi, običaja koji su sadržani u “istorijskom pamćenju“ i kulturnom identitetu pojedinaca, grupa, naroda, čovečanstva i uglavnom se može svesti na podneblje, odnosno na to kako isto formira ljude, determiniše njihove sudbine i uokviruje ih u određeni kalup i nametnute vrednosti.
Tradicije oličene u odveć ukalupljenim moralnim normama na kojim počiva samo društvo morajy biti redefinisane. Predanjem čuvamo postojeće kulturološke pojavne oblike, ali što je važnije, kultivišemo nove. Sveprisutnost običaja u čovekovom svakodnevnom okruženju i upotrebna neizbežnost ističu značaj kulture naroda i običaja, ali istovremeno postavljaju i ograničenja u nadogradnji. Razumevanje predanja onako kako je ono izvorno bilo sagledavano u nekim ranijim periodima istorije crkve i istorije uopšte se, u ovom periodu, koje karakteriše ustanovljavanja novog kulturnog obrasca, usvajanja novih vrednosti, modernizma, mora preispitati tako da sama tradicija ne bude iskrivljena niti zarobljena, već potvrđena kao korisno pomagalo u napretku društva.
Crkva trpi optužbe da širi strah od progresa i demokratije, za procec retradicionalizacije, autarhičnost, antikomunizam i filetizam, da pod okriljem svetosavlja širi mitske svesti i mistifikuje istoriju. Dok na jednoj strani imamo kult u kom se Sveti Cava izjednačuje sa osnivačem svetosavlja kao religije, gde se o Svetom Savi govori kao o strogom nacionalisti, na drugoj strani se umanjuje njegov značaj. Pod krinkom tradicionalnih vrednosti mnogi kriju svoju zacementiranost koja u zjapećem pokušaju da objasni takav kult isplivava kao paganština koje se drže kao trajne vrednosti i pripisujy je Cvetom Savi. U stvari, drže se prizemnih kolektivnih strahova i poriva i atribuirajy ih svetitelju koji se trudio da to iskoreni pre osam vekova. Sa druge strane, neretko se pojam svetosavlja zloupotrebljava kroz, recimo, svako političko pominjanje devedesetih godina prošlog veka gde se paušalno pripisuje srpskom narodu okrivljujyći ga za ideološki pristup istom, i za jačanje nacionalizma i političke desnice, koje se opet etiketira Crkvi umesto drugim nosiocima moći, pre svega političkoj i kulturnoj eliti. Svetosavlju se često pripisuje ideologija velikosrpstva, a sve sa ciljem da strana koja optužuje ispadne žrtva svih svetskih i regionalnih događaja i podela. U svim tim igrama sa prošlošću, u svim tim kulturama sećanja, u svim manipulacijama poistovećivanja svetosavlja sa fašizmom, uvodi se takva priča u medije, i često biva povezana i sa društvenim protestima i pobunama. Zbog svega toga, potrebno je načiniti jedan otklon sa različitih pozicija i sagledati podatke kojima raspolažemo. Šta smo mi dobili na predaju i na čuvanje od Svetog Save? I koliko svetosavlje možemo posmatrati kao nadnacionalno? Pravilno poimanje svetosavske tradicije ako joj se pristupa prema vrednosnim orijentacijama ne može biti drugačije no da je ona kamen temeljac jednog prosperitetnog, multikulturalnog, stabilnog i humanistički nastrojenog društva. A s obzirom na to da je „kultura svojevrsna sinteza ljudskog duha zajedno sa svim njenim materijalnim i nematerijalnim pripadnostima“, duh svetosavske tradicije je uvek i jedino u oplemenjivanju čoveka i davanju novog čitanja hrišćanskih vrednosti datoj nam sadašnjosti.
Postoji razumljiva potreba da jedan narod obnovi vremenom iskidane niti istorijskog, kulturološkog, jezičkog, identitetskog, verskog ili državotvornog kontinuiteta, ali je takva potreba u pojedinim istorijskim razdobljima dovodila do svojevrsnog nacionalno-romantičarskog buđenja i zanosa tokom koga istoričari uočavaju ponovno oživljavanje, pa čak i otvoreno kreiranje simbolički važnih identitetskih elemenata narodne tradicije. Ovaj fenomen je posebno uočljiv u razdoblju čitavog 19, a u našem slučaju i u poslednjim decenijama 20, odnosno početkom 21. veka.
„Cvetosavlje predstavlja jedinstveni sui generis u istoriji hrišćanstva, koji objedinjuje u sebi duhovni, verski i društveni pokret, a postavljen je na temelju delatnosti srpskog Arhiepiskopa i prosvetitelja.“ Nicy lik i delo svetog Save, koje je Srpska pravoslavna crkva kontinuirano negovala od srednjeg veka, “sredtvo” za rast nacionalnog zanosa. Srpski patriotizam i kulturni nacionalizam ne mogu i nisu krivi za sve, bar ne onako kako su osamdesete uticale na ovo danas. Kulturni nacionalizam nikako nije i ne sme biti politički nacionalizam. Usled društveno političke klime moderne Evrope, kao i opšteg rasta nacionalnog zanosa koji je zahvatio i srpski narod, kako na teritoriji Habzburške monarhije, tako i na teritoriji Osmanske imperije, lik svetog Save je uzdignut na pijedestal i dobio je još istaknutije mesto i značaj nego što ga je do tada imao. Kreiranje srpskog nacionalizma, važnog za Srbe u tuđim državama, koji su na taj način održavali kontinuitet sa prošlošću, ali i očuvali svoj identitet, je bilo od posebne važnosti. Srpski nacionalizam na zamahu dobija odmah nakon početka oslobađanja Srba od Turaka i formiranja sopstvene države. Dakle, vreme i istorijske okolnosti su bile takve. Doba Nemanjića tako postaje politički i crkveni ideal, na kome su obe strane zasnivale svoj legitimitet. Sava Nemanjić je posebno učvrstio temelje naše kulture jep odlazak Save na Svetu Goru nije bio odlazak samo jednog monaha u manastir radi ličnog podviga, kao što ni Dositejevo napuštanje manastira i odlazak u evropske univerzitete i centre nije bilo puko napuštanje manastira i monaštva. Tadašnja Sveta Gora, riznica i vrelo kulture i života Vizantije, je bila svetski centar znanja, centar koji je imao biblioteke, bolnice, prepisivačke škole. Na taj način Sava odlazi u centar sveta, kao i Dositej, da se usavrši i nauči, kako bi služio svom rodu. Zato ne treba da nas čudi da je prilikom osnivanja Hilandara na Svetoj Gori, prva odluka Savina bila osnivanje biblioteke – ne samo religioznih nego i svetovnih knjiga. Tumačenje u datom vremenu ovih okolnosti je važno da nam se ne bi desilo da ga razumemo y svoj subjektivnosti istorijskih konteksta, čime bi se pristrasnost vezala za onu sigurnost koju nazivamo tradicijom.
Razmišljajući o specifičnom sklopu političke logike i istorijskog procesa izgrađivanja individualnih nacionalnih identiteta jednog istorijskog perioda dolazimo do razumevanja današnjih okvira. Bilo da su to devedesete, osamdesete ili tridesete godine prošlog veka. Tako Vladika Nikolaj Velimirović, govoreći o „svetosavskom nacionalizmu“ govori o jednoj narodnoj crkvi, koja označava samostalnu crkvenu organizaciju sa centralnom vlašću u narodu i sa narodnim sveštennstvom, pod tim podrazumevajyći narodnu crkvu, narodnu dinastiju, narodnu državu, narodnu prosvetu, narodnu kulturu i narodnu odbranu, naglašavajući da je svetosavski ideal upravo u stvaranju nacionalne crkve. Na taj način dolazimo do toga da poistovećujemo Crkvu sa srpskom nacijom, odnosno sa prostornom odrednicom teritorija na kojima žive Srbi. Vladika Nikolaj smatra da treba težiti nacionalnoj crkvi, u kojoj živi jedan isti narod i da svi narodi sveta teže nacionalnim crkvama. Kroz takvu ideologiju on govori o nacionalizmu svetog Save, prema kojoj je „nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi“. O kakvom modelu ponašanja unutar hrišćanske kulture to govori? Govori nam da ona ima ozbiljan problem s prepoznavanjem vlastitih sadržaja i vrednosti. To, dalje, znači da ta kultura ima ozbiljnih problema s integracijom vlastitih promena. Moramo znati da, kada su u pitanju narodne crkve, nema svaka crkva svoju državu, nego je crkva organizovana prema društveno-političkim principima. U prvo vreme, posle cara Konstantina, sledila je organizaciju Rimskog Carstva. Kako se menjala politička situacija menjale su se u nekoj meri i organizacione forme. U vreme Osmanlija je imala i političku funkciju, a u modernom periodu poprima i nacionalne karakteristike. Danas je na snazi mešavina svih ovih istorijskih nasleđa. Sa druge strane Justin Popović svetosavlje kao ideju stavlja iznad nacije, svetosavljem je želeo da paganski nacionalizam produhovi i učini od nas hrišćanski narod, deo sveta, gde ono ima nadnacionalni karakter. Naše nacije su nastale u skladu i uz pomoć Crkve. Na zapadu je bilo sasvim suprotno. To i jeste jedan od razloga zašto se Justin Popović na neki način borio protiv obogotvorenja nacije i njeno kidanje iz kandži teorije krvi i tla koja je bila popularna u to doba. Jednako kao danas ideja o EU. Nacija kod nas nastaje u borbama za oslobođenje od Turaka, ali i oslobođenja od tuđinskog episkopata, u kojem se zajedno bore narod i sveštenstvo. Dok se Zapad emancipuje od Crkve, mi se emancipujemo kroz Crkvu.
Pojedinci pokušavaju da objasne, odbrane, da dozovu u pamet sve one koji ovih dana dele, koji ne umeju da misle u nijansama, da prisluškuju i osluškuju šta je najbolje učiniti u zadatom vremenu. Kako god mi uzeli pojedinu problematiku koja prati promene u Crkvi, bez obzira da li ćemo je definisati moralno ili naučno, jedno je sigurno: bogoslovlje i samu Crkvu ne možemo izolovati od pojma kojem je ona saglasna, a taj pojam je stvarnost i sadašnjost. Odsustvo istinskog duha svetosavlja, te njegova pogrešna interpretacija kao i zloupotreba samog pojma, duha koji je građen vekovima pre nas, istih nas koji ga plasiramo kao nacionalističku propagandu, a kulturološki i slobodarski ga osiromašujemo, učiniće da tama zameni njegovu ideju slobode i jednakosti, samožrtvovanja i rodoljublja, ideju kulture i obrazovanja. Segmenti tradicije služe boljem razumevanju prošlih okolnosti koje koristimo za tumačenje veličine promena koje smo danas dostigli. I ma koliko se pozivali na autoritet predanja, „verodostojna” svedočanstva, čini mi se, da nas više ne mogu ubediti da je plasiranje nacionalističkog svetosavlja istinski istorijski kontekst tog vremena, kao i vremena danas. Svetosavlje je uvak i samo nadnacionalno. Setimo se samo da je Sveti Sava početkom 13.veka, u Žitiju Svetom Simeonu, naveo da su na Simeonovo sahranu došli Grci, Rusi, Bugari i Inoverci… Nacionalna različitost se kroz veru gradila i utelovljavala u pravoslavni svetogorski ekumenizam. Priča o nacionalističkom svetosavlju nije ništa drugo do jedna velika priča koju ukoliko čupamo iz istorijskih konteksta pristrasno je vezujemo za potrebe političke stvarnosti. Na nama je da promenimo perspektivu tumačenja.
Izvori:
1.Hrvatska enciklopedija, mrežno izdanje. Leksikografski zavod Miroslav Krleža, 2020.
2. Ristić Dejan, MITOVI SRPSKE ISTORIJE, Vukotić media, 2019. str.5
3. Titov Teodor, „Svetosavlje“, Svetosavlje 3, 4, 5, 1933, 97.
4. „Vladika Nikolaj o svetosavskom nacionalizmu“, Hrišćanska misao,2, 1935, 13.
