Povodom najnovije štete na lokalitetu manastira Bogorodice Hvostanske kod Istoka, prijavljene 5. marta, Eparhija raško-prizrenska na platformi “X” je objavila da su objekti naše Crkve i dalje ugroženi i da im treba zaštita.
Oštećenje ograde ovog kompleksa prijavljeno je 5. marta, dan nakon što je Preosvećeni Episkop raško-prizrenski g. Teodosije sa dečanskim igumanom o. Savom, a u saradnji sa timom Euleksa, posjetio arheološke ostatke manastira.
Na mjesto incidenta, prenosi Kosovo onlajn, stigle su policijske jedinice koje su pokrenule istragu za krivično djelo “uništavanje ili oštećenje imovine”.
Arheološki ostaci manastira Bogorodice Hvostanske, nalaze se oko 20 kilometara od Peći i od 1990. godine su pod zaštitom kao spomenik kulture od izuzetnog značaja. Ova lokacija je i jedna od 47 specijalnih zaštićenih zona u kosovskom zakonu.
Najstarija sakralna građevina u kompleksu je trobrodna bazilika iz 6. vijeka, koja se nalazila u sklopu utvrđenog naselja. Prilikom osnivanja autokefalne Srpske arhiepiskopije 1219. godine, u Bogorodici Hvostanskoj je bilo smješteno sjedište šeste (Hvostanske) od sedam srpskih episkopija i tom prilikom je u manastiru podignuta nova crkva.
Poslije Velike seobe Srba 1690. godine, manastir je zapusteo, nakon čega je započelo njegovo propadanje i rušenje.
ISTORIJSKI PREGLED MANASTIRA BOGORODICE HVOSTANSKE – Eparhija raško-prizrenska
Ostaci manastirskog kompleksa crkve Bogorodice Hvostanske, koji se još naziva i Studenica Hvostanska, ili Mala Studenica lociran je u selu Vrela, na udaljenosti oko 8-9 km zapadno od Istoka. Prvi pomen sela kao„zaselak Vrela“ imamo 1397. godine kada ga kneginja Milica prilaže manastiru Dečanima. Sledeći pomen manastira je u turskom popisu iz 1485. gde je upisan kao manastir „Ivrala“ (Vrela, odnosno Studenica Hvostanska) i u njemu „sin mitropolita Tijokan“ i četiri kaluđera. U kasnijem turskom popisu pominje se kao Vrelo Prečiste. U njemu je 1560. godine pisan jedan Prolog. U turskom popisu za vreme cara Sulejmana (1494-1566) upisane su ovde i četiri kuće. U sledećem turskom popisu 1570/71. zapisano je da je manastirom rukovodio kaluđer Makarije, bez sumnje budući Patrijarh Makarije Sokolović. U narednom turskom popisu 1582. manastirskim imanjem upravlja kaluđer Gerasim koji se ujedno bavio i sokolarstvom o čemu je imao berat.
Istorijat nastanka samog manastira malo je poznat. Godinom 1219. kada je Sv. Sava vršeći reorganizaciju novoosnovane autokefalne Srpske crkve, osnovao je Hvostansku episkopiju pri manastiru „u Fosne, u Studenice Male“,kao staro kultno mesto, o čemu svedoči zapis u srpskom srednjovekovnom rodoslovu:
OVAJ PREOSVEĆENI PRVI ARHIEPISKOP SAVA SRPSKI POSTAVLJA PO SVIM PREDELIMA SVOJEGA OTAČASTVA U BOŽASTVENIM CRKVAMA IZABRANE ČASNE MUŽEVE. NJIH POSTAVLJA ZA PASTIRE CRKVENE I EPISKOPE. SVOJIM RUKOPOLOŽENJEM POSTAVLJA PRVOG EPISKOPA U HUMSKOJ ZEMLJI, U STONU, U HRAMU PRESVETE BOGORODICE; DRUGOGA EPISKOPA POSTAVLJA U ZETI DIOKLITIJSKOG POMORJA, U HRAMU ARHISTRATIGA MIHAILA; TREĆEGA U DABRU U HRAMU SVETOGA NIKOLE; ČETVRTOGA U BUDIMLJI U HRAMU SVETOGA ĐORĐA; PETOGA U RASU U HRAMU SVETIH APOSTOLA; ŠESTOGA POSTAVI U HVOSNU, U MALOJ STUDENICI, U HRAMU PRESVETE BOGORODICE; SEDMOGA POSTAVI U PRIZRENU U HRAMU PRESVETE BOGORODICE; OSMOGA U GRAČANICI U HRAMU BOGORODICE; DEVETOG POSTAVI U HRAMU SVETOGA NIKOLE U TOPLICI; DESETOGA U BRANIČEVU U HRAMU SVETOGA NIKOLE; JEDANAESTOGA POSTAVI U BEOGRADU U CRKVI PRESVETE BOGORODICE; DVANAESTOGA U MORAVICAMA U HRAMU SVETOG OCA AHILIJA.
Episkopija od 1381. godine prerasta u mitropoliju i prvi hvostanski arhijereji pominju se već početkom 14. veka, a poslednji, po imenu Viktor, 1635. godine. Druga polovina 16. veka za manastir bila razdoblje procvata, kada se zapaža i znatna umetnička aktivnost. U drugoj polovini 17. veka, najverovatnije u doba Velike seobe 1690, manastir je zapustela i počeo da propada. Tokom vremena građevinski materijal sa Bogorodice Hvostanske počeo se raznositi, pa je, pored ostalog, bio ugrađen i na seoskoj džamiji gde su sekundarno uzidani delovi mermernih ploča i tesanikâ sa i bez ćirilskih natpisa i ornamenata. Putnici koji su videli manastir u 19. veku svedoče da je Bogorodica Hvostanska potpuno u ruševinama.
Zahvaljujući arheološkim istraživanjima 1930. i 1966-1970. stekao se uvid u prvobitan izgled manastira kojima se može približno rekonstruisati izgled ovoga nekad važnog crkvenog središta, još iz vremena vizantijske uprave.
Najstariju crkvu činila je trobrodna ranovizantijska bazilika sa narteksom u čijoj se polukružnoj apsidi nalazio poseban prostor za relikvije, a u zapadnom delu bazilike nalazio se najverovatnije prostrani atrijum. Na osnovu stilskih analogija i odsustva đakonikona i protezisa uz bočne strane apside, bazilika se datuje do sredine 6. veka. Ranovizantijskim ostacima u kompleksu Bogorodice Hvostanske pripadaju i dve zidane podzemne grobnice predviđene za više osoba. Stari manastir je najverovatnije bio zaštićen zidinama, koji su samo delom očuvani a čiji su temelji u osnovi ispratili reljef okolnog zemljišta.
Kao ostatak kompleksa bazilike, danas su vidljivi temelji manje jednobrodne crkvice s malim narteksom, locirana uz baziliku sa severne strane, pa se zato i zove severna crkva. Najverovatnije je rekonstruisana u vremenu posle uspostavljanja nezavisne Srpske crkve 1219. i da je kao takva postojala kroz ceo srednji vek.
Na temeljima bazilike podignuta je u trećoj deceniji 13. veka, crkva u kojoj je bilo sedište Hvostanske episkopije kao dela srpske crkvene organizacije. Zidana je u maniru raške graditeljska škole, harmoničnih proporcija, kao jednobrodna građevina koju je sa istočne strane presecao transept poviše koga se uzdizala kupola. Na istočnoj strani nalazio se prostran oltarski prostor, iznutra polukružan a spolja pravougaoni na koga se na zapadnoj strani nastavljala priprata pravougaonog oblika s jednim ojačavajućim lukom. U njenom produžetku prostirala se spoljna priprata koja je sa dva slobodna stupca u sredini bila podeljena na šest traveja.
Uz narteks su se sa severne i južne strane nalazili paraklisi sa polukružnim apsidama, na spoljnoj strani ravne zidne površine. Nad paraklisima su se, po svemu sudeći, uzdizale dve kule koje su nadvisivale kupolu hrama. Uz oltarsku apsidu su u nepoznato vreme dozidani đakonikon i proskomidija.
Uzor njenim graditeljima je vrlo lako mogao biti manastir Žiča. Polukružna apsida, koja je spolja pravougaona, a iznutra polukružna, mogla je nastati po uzoru na građevine u Boki kotorskoj, što upućuje na poreklo graditelja. U Kotoru u 13. i 14. veku radili su vešti graditelji i moguće je pretpostaviti da su ktitori Bogorodice Hvostanske odande doveli neimare.
Uz glavnu crkvu Bogorodice Hvostanske u srednjem veku su, kako je bilo uobičajeno, podizani i manji hramovi. Temelji jednog od njih otkriveni su sa južne strane crkve. Sudeći po ostacima otkrivenog natpisa u kome se pominje car Stefan, datovana je u sredinu 14. veka. Bila je to manja jednobrodna građevina s polukružnom apsidom sa istočne strane, zasvedena poluobličastim svodom.
Prilikom arheoloških istraživanja otkriveni su i temelji stare trpezarije izduženog pravougaonog oblika, s polukružnom apsidom za mesto za igumana.
Tokom arheoloških radova pronađeno je relativno malo nalaza, što svedoči da su ruševine manastira bile više puta prekopavane. Prikupljeni su ostaci fresaka na kojima se od nekih vide i dva sloja boje, što bi svedočilo da je glavna crkva u dva maha živopisana. Pored ostataka kasnoantičke keramike, u ruševinama Bogorodice Hvostanske pronađeni su i fragmenti grčarije – ćupovi, bokali, krčazi datovani u vreme od 13. do 15. veka. Od nalaza iz kasnijih razdoblja ističese luksuzan primerak turske keramike – jedan dekorisan bokal izrađen u Izniku u drugoj polovini 16. veka.
Oko crkve je bio veći broj grobova s kamenim pločama. Neke od njih su upotrebljene pri gradnji džamija u selima Vrelo i Studenica, ali su sada prenete u Pećku patrijaršiju. Po natpisima na pločama se vidi da su tokom 14. i 15. veka oko crkve sahranjivani lokalni uglednici, kao i hvostanski episkopi.
Početkom 20. veka jedan meštanin je u ruševinama našao poveće zvono, u kome su bila tri primerka oslikane tkanine. Dva od njih se danas čuvaju u Pećkoj patrijaršiji. Najveći je plaštanica iz doba oko 1300. godine, dok je manji, aer s predstavom Oplakivanja Hristovog, crtao zograf Longin 1597. godine.
Nekadašnji manastirski kompleks crkve Bogorodice Hvostanske, danas je ruševina, gotovo sravnjena sa zemljom.
Priredila Vesna Dević
