Iz istorije tršćanskih Srba: Uspon i pad nekada slavne porodice Gopčević

Palata Gopčević u Trstu

Car Svetog rimskog carstva, kralj Ugarske, kralj Češke i austrijski nadvojvoda Karlo VI 1719. godine tršćansku luku proglašava za slobodnu, tj. svojevrsnu bescarinsku zonu. Tokom narednih decenija, privučeni prilikom za veliku zaradu, brojni trgovci sa raznih strana dolaze u Trst. Stotinak godina kasnije, u Trst iz Herceg Novog stiže i Hristifor Gopčević (čije ime će se u izvorima navoditi kao Risto, Krsto i, italijanizovano, Kristoforo).

Hristifor u Trst stiže kao već bogat trgovac. U Herceg Novom je do tada već uspeo da napravi poslovnu imperiju, poslujući sa tri svoja jedrenjaka. U razvoju Trsta vidi i svoju šansu. Istovremeno, on je i lojalni podanik Austrijske carevine. Tokom rata sa Napoleonom 1806. i 1807. lično učestvuje u borbama protiv Francuza u Dalmaciji, a posebno je ostao zapamćen ratni put njegove korvete „Amorevole“ u Boki Kotorskoj, gde ratuje protiv francuskih trupa kao saveznik ruske admiralske flote Dmitrija Senjavina.

Nakon Napoleonovog poraza, otvoreni su mu svi putevi. Trguje ukrajinskim i ruskim žitom, zbog čega u Odesi, a zatim i u Smirni, otvara svoja predstavništva.

Preseljenje u Trst donosi mu priliku za dalje razvijanje posla. Njegova trgovačka flota je znatno proširena, a poslovi se množe. Tako će Hristifor, zajedno sa dva partnera, u Trstu osnovati Novo ilirsko osiguravajuće društvo. Iz braka sa Sofijom Kvekić rađa se njegov sin Spiridon.

Spiridon Gopčević

Pomorski magnat Spiridon Stariji Gopčević

Hristiforov sin Spiridon rođen je 1809. (u pojedinim izvorima navodi se i 1807. godina) u selu Podi na padinama Orjena iznad Herceg Novog. Još u ranom detinjstvu poslat je na školovanje u Beč. Ako je verovati onovremenim izvorima, govorio je čak trinaest jezika.

Početkom četrdesetih godina devetnaestog veka preuzima posao od oca i dalje ga razvija. Jedan od prvih Spiridonovih poslovnih poteza bila je izgradnja velikih brodova. Tako 1841. angažuje brodograditelja Andreja Zanona iz Rijeke da mu sagradi dva plovila. Jedan brod će nazvati „Car Lazar“, drugi „Restaurador Rosas“. Oni će iz riječke luke – natovareni drvnom građom kako bi se proverila njihova nosivost – isploviti dve godine kasnije.

Po prispeću u Trst, brodovi su prenamenovani iz trgovačkih u vojne i prodati argentinskoj ratnoj mornarici. Brod „Car Lazar“, preimenovan u „General Belgrano“ i naoružan sa dvadeset topova, postao je prvi argentinski admiralski brod.

Slične brodograditeljske unosne poduhvate Spiridon će ponoviti u narednim godinama. Dobar deo brodova će i zadržati, načinivši jednu od najvećih trgovačkih flota tog vremena.

Brigantin Gopčevića „Car Lazar“ preimenovan u „Belgrano“ na poštanskoj marki Argentine 1974.

Pored brodogradnje, Spiridon Gopčević se bavi i drugim poslovima. U saradnji sa trgovcem i brodovlasnikom Gašparom Matkovićem i tršćanskim trgovcem Karlom Fontanom, u mestu Žaklje kod Rijeke zida veliki mlin. Žito dovozi iz Rusije i Mađarske, a brašno izvozi u Veliku Britaniju i Francusku. Ostalo je zabeleženo da je iz mlina u pojedinim godinama izlazilo na tržište preko 5.000 tona brašna, a da je na vrhuncu poslovne delatnosti u njemu radilo preko sto ljudi.

Prihodi od mlina su ogromni. Od zarađenog novca Spiridon grana poslove, nekada i na ivici legalnosti. Tako će 1848, usred rata Austrije i Mađarske jedrenjak po imenu  „Implacabile“ prodati revolucionarnoj mađarskoj vladi. Ali kada Josip Bunjevac, jedan od vojnih komandanata Bana Jelačića, zauzme Rijeku, primopredaja broda Mađarima postaje nemoguća. Spiridon ima rezervni plan. Brod iz Rijeke putuje do Trsta, odakle je trebalo da nastavi do Londona, gde bi ga Mađari preuzeli. Ipak, austrijske vlasti će prozreti njegov plan i u Trstu zapleniti brod. Bojeći se državne osvete, ne samo zbog prodaje broda već i umešanosti u korupcionaški skandal oko kupovine drvne građe, Spiridon nakratko beži iz Trsta. Ipak, svi problemi sa državom brzo su rešeni. Nakon dolaska na vlast mladog cara Franca Jozefa, Spiridon se vraća u Trst i nastavlja sa poslovima. Da su svi nesporazumi s austrijskim vlastima izglađeni, govori i orden Viteškog krsta koji mu Franc Jozef dodeljuje početkom pedesetih.

Brod „Mir“ (Pace) Spiridona Gopčevića. U uglu uvećani detalj: zastava kompanije Spiridona Gopčevića s krstom i četiri ocila

Spiridon Gopčević je bio prijatelj sa Ilijom Garašaninom, s kojim vodi obimnu korespondenciju. Godine 1850. sa vladom Kneževine Srbije pregovara o prodaji dva parobroda, ali iako je kupovina bila ugovorena, čak su brodovi bili dopremljeni do Istanbula na primopredaju, od ovog posla na kraju nije bilo ništa.

Mecena, graditelj i Njegošev prijatelj 

Početkom pedesetih godina 19. veka, Spiridon Gopčević u svojoj floti je imao čak 22 broda, a vrednost njegove imovine je procenjena na 12,5 miliona srebrnih forinti. U tom trenutku on je najveći tršćanski brodovlasnik i jedan od najbogatijih ljudi tadašnje Austrijske carevine.

Kako bi svoje bogatstvo i uspon porodice pokazao, Spiridon otpočinje zidanje palate u Trstu. Za njenu lokaciju izabrao je parcelu na Trgu Ponte Roso, odmah pored tršćanskog Velikog kanala.

Palata Gopčević

Palata Gopčevića je zamišljena da bude jedno od najvećih tršćanskih zdanja. Za građevinske planove angažovan je čuveni arhitekta Đovani Andrea Berlam. Četvorospratna neorenesansna zgrada, projektovana dobrim delom po uzoru na Duždovu palatu u Veneciji, završena je pedesetih godina.

Pored monumentalnosti, koja i danas privlači pažnju, najveća draž palate bila je bogata ornamentika na fasadi. Crveno-žute nijanse dekorativne opeke obogaćene su brojnim frizovima, statuama i medaljonima. Po Spiridonovoj želji na fasadi su predstavljeni i događaji iz srpske istorije, najviše iz Kosovske bitke. Palatu Gopčević i danas krase statue kneza Lazara, kneginje Milice, Miloša Obilića i Kosovke devojke.

Car Lazar, carica Milica, Miloš Obilić i Kosovka devojka s pročelja palate Gopčevića u Trstu

Nije se štedelo ni na uređenju unutrašnjosti palate, pogotovo na gipsanoj dekoraciji plafona i umetnički rađenim drvenim podovima sa sedefnim intarzijama.

Spiridon Gopčević uskoro pokreće još jedan građevinski poduhvat. Kao predsednik tršćanske crkvene opštine, on inicira izradu projekta nove srpske pravoslavne crkve, koja je trebalo da zameni postojeću, podignutu 1751, pošto je želja tršćanske crkvene opštine bila pokazivanje uspona srpske zajednice u gradu.

Novu Crkvu Svetog Spiridona inicijator neće dočekati, pošto je gradnja započeta nakon njegove smrti. Kada su radovi okončani 1869. godine, tršćanska Crkva Svetog Spiridona bila je jedna od najvećih pravoslavnih crkava tog vremena, a i danas se smatra za jednu od najlepših tršćanskih građevina.

Projekat Karla Makijačinija za srpsku pravoslavnu crkvu Svetog Spiridona u Trstu, 1860.

Spiridon Stariji je upamćen i kao mecena nacionalnih ustaničkih pokreta na Balkanu, ali i srpskih prosvetnih i kulturnih institucija tog vremena. Tokom četrdesetih godina devetnaestog veka, u vreme krize, besplatno je delio žito stanovnicima Crne Gore i Boke Kotorske, a svake godine donirao je 50.000 forinti za rad srpskih škola u Hercegovini.

Njegova pomoć Crnoj Gori tokom rata sa Turcima 1852. bila je ključna za opstanak države, kako mu je to knez Danilo napisao u pismu. Oružjem i municijom pomaže i Đorđu Stratimiroviću tokom pobune u Vojvodini 1848.

Donirao je novac za obnovu pravoslavnih crkava po Dalmaciji, kao i pomoć žiteljima Sarajeva 1852. nakon velikog požara. U Trstu je pomagao siromašne žitelje grada, a najviše je ostalo upamćeno da je pokrivao troškove sahrana umrlih pomoraca u tršćanskom lazaretu.

„Tri dana u Trstu“, pesma P. P. Njegoša, izdanje iz 1844.

Naročito bliske odnose Spiridon Gopčević gajio je sa vladikom Petrom II Petrovićem Njegošem. Finansirao je štampanje prvog izdanja Gorskog vijenca 1847, a tokom Njegoševe posete Italiji u decembru 1850. ugostio ga je u svom domu.

U vladičinu čast organizovana je u Palati Gopčević svečana večera. Njegoš tada sastavlja pesmu „Pirovanje“, oduševljen koliko nacionalnim duhom domaćina, toliko i lepotom njegove supruge Luize Ehman, kćerke uglednog bečkog arhitekte, koju će opevati u poslednjoj strofi pesme:

„Luiza je to mlađahna,
Naša kitna domaćica,
U pravilnom koje licu
Izlilo je štedro nebo
Sve miline, sve gracije:
Avrorina to je šćerka
I cvijetna saputnica!

U Trijestu, 7. dekembrija 1850. kod Spiridona Gopčevića“

Njegoševa pesma „Pirovanje“, objavljena u novosadskom časopisu „Danica“ 1863. godine

Sledeće, 1851. godine, Spiridon šalje novu pomoć Njegošu i Crnoj Gori – barut, topovske granate i šalitru. Njegoš posećuje Spiridona i u julu te godine, dva meseca pre nego što će preminuti. 

Propast Spiridona Starijeg

U trenutku kada je njegova poslovna imperija na vrhuncu, 1853. godine Spiridonu dolazi propast. Njoj je kumovalo iznenadno izbijanje Krimskog rata, ali dobrim delom i loša poslovna procena. Ne obazirući se na intenzitet ratnih sukoba, i misleći da će borbe dovesti do veće cene žita u Evropi, on ga neštedimice kupuje širom Rusije. Jedini problem je bio kako žito prevesti do Evrope.

Zbog eskalacije ratnih sukoba, rad luka i pomorski saobraćaj na Crnom moru su zaustavljeni. Kako Spiridon mesecima ne može da preveze žito za koje se prilično zadužio, kreditori kreću u prinudnu naplatu. Nad njegovom firmom i kompletnom imovinom postavljen je stečajni komitet. Hazardna ratna igra, koje mu je ranije polazila za rukom, sada donosi krah.

Ipak, Spiridon se ne miri s porazom i kreće put Rusije. Zahvaljujući poslovnim vezama, uspeva da izdejstvuje audijenciju kod ruskog cara Aleksandra II, koji mu dozvoljava isplovljavanje brodova iz crnomorskih luka. Gopčević čak uspeva da isposluje i ukidanje karantina za svoje brodove, uvedenog zbog kolere koja je tada harala.

Veliki kanal u Trstu (levo srpska pravoslavna Crkva Svetog Spiridona)

Ipak, spasa nije bilo. Najveći deo magacina na Crnom moru je usled ratnih dejstava uništen, a dobar deo žita uopšte nije ni stigao iz unutrašnjosti Rusije jer su putni pravci bili zatvoreni. Spiridon je uspeo da preveze nešto žita, ali je zarada bila znatno manja od iznosa koji je dugovao poveriocima, koji mu dišu za vratom. Godine 1855, kada mu se rađa sin Spiridon Mlađi, zaplenjena su mu četiri jedrenjaka, što je predstavljalo najveći udarac za njegov status.

Poslednji potez očajnika bila je tajna nabavka broda „Osvetnik“ iz Sjedinjenih Američkih Država, koji je hteo da preproda. Ovaj plan će kreditori i država prozreti, pa mu je brod oduzet. Bio je to definitivni kraj jedne velike poslovne imperije.

Skrhan neuspesima, Spiridon Stariji doživljava nervni slom 1858, a nedugo zatim ga prebacuju u duševnu bolnicu u Beču. Na kućno lečenje je pušten 1861. Iste godine u Trstu život okončava samoubistvom.

Spiridon Mlađi Gopčević

Odrastanje u senci očevog bankrota i samoubistva odrediće najvećim delom sudbinu Spiridona Mlađeg. Kako tvrdi najveći broj istraživača, očeva propast će sina okrenuti neprestanim pokušajima dobijanja slave i ugleda, što će dovesti do niza čudnih, nekada i potpuno bizarnih postupaka.

Spiridon Gopčević Mlađi (Trst 1855. – Beč 1936)

Nakon smrti muža, Luiza sa sinom Spiridonom Mlađim odlazi u Beč. U njemu će se preudati za jednog austrijskog oficira, a sina poslati u internat jezuitske škole „Sveta Ana“, gde dobija vaspitanje u rimokatoličkom duhu.

Docnije će Spiridon završiti gimnaziju u gradu Melk i nakon nje započeti nekoliko studija, ali nijedne neće završiti. Pohađao je časove operskog pevanja na konzervatorijumu u Beču, upisao studije pomorske trgovine na Trgovačkoj akademiji, čak je pokušao da se školuje i na Vojnoj akademiji. Kako govore svedočenja savremenika, u mladosti je zaista pokazivao talenat za razne stvari, a naročito bio darovit za jezike. Po nekim izvorima, koji su verovatno preterivanje, govorio je čak dvadeset jezika.

Ali, mesto ga nije držalo.

Crnogorska epizoda

Izbijanje Hercegovačkog ustanka 1875. godine Spiridon Mlađi vidi kao priliku za avanturu o kojoj je maštao. Zajedno sa zagrebačkim slikarom Ferdom Kikerecom kreće put Hercegovine i stiže na Cetinje, gde ostaje godinu dana.

Ferdo Kikerc: Sestra na Vučjem dolu (1876)

Tokom boravka u Crnoj Gori, Gopčević se dopisuje sa Garibaldijem, od koga traži pomoć. I zaista, na Cetinje stiže Vivaldi Paskua, Garibaldijev izaslanik, sa kojim Spiridon Mlađi bezuspešno pokušava da napravi dobrovoljačku jedinicu. Bez uspeha je prošao i njegov pokušaj da u Londonu izdejstvuje novčanu pozajmicu od britanske vlade za crnogorsku vojsku. Uz to, u Crnoj Gori Spiridon Mlađi je izložen poruzi zbog slabog poznavanja srpskog jezika, ali i zbog neuspešne „vojne karijere“.

Po povratku u Austriju objavljuje knjigu Crna Gora i Crnogorci (koja je 2008. obnovljena u izdanju podgoričkog CID-a), koja izaziva gnev u Crnoj Gori. Spiridon Mlađi u svojim opisima Crne Gore, iako neskriveno oduševljen crnogorskim junaštvom, beleži niz nimalo prijatnih slika, opisujući Crnogorce najčešće kao primitivne gorštake, što će zapečatiti njegove odnose s Crnogorcima i doneti mu lično neprijateljstvo kneza Nikole Petrovića.

Knjiga Spirodona Mlađeg Gopčevića „Crna Gora i Crnogorci“ (Lajpcig, 1877) i posveta Darinki Petrović Njegoš

U pojedinim izvorima navodi se informacija da je omraza kneza Nikole došla usled spletki na cetinjskom dvoru, u kojima se Spiridon Mlađi pominjao kao mogući pretendent na crnogorski presto.

Dopisnik i etnograf

Crnogorska epizoda Spiridona nije pokolebala. Idućih godina, Spiridon postaje dopisnik nekoliko evropskih novina, najvećim delom iz gradova koji su još uvek bili pod upravom Otomanskog carstva. Napisaće brojne članke o Istanbulu, Albaniji, Bugarskoj, ali i putopise po Bliskom istoku. Stići će i do Rusije i Afrike.

Dobro prihvaćeni u tadašnjoj evropskoj javnosti, tekstovi i napisi Spiridona Mlađeg Gopčevića su danas gotovo potpuno zaboravljeni i od strane nauke listom odbačeni. O njegovom opusu istoričar Branko Pavićević, nekadašnji predsednik Crnogorske akademije nauka i umetnosti, piše: „On nije mogao uvijek, zbog prirode posla, da kritički provjeri svaki podatak iz komplikovanih događaja na Balkanu, o kojima je želio da upozna evropsku javnost. Pošto je pisao u žurbi, i u ovom radu je ostalo dosta neprovjerenih podataka, novinarskih pretjerivanja, olakog zaključivanja i subjektivističkih akcenata. (…) Čak i kad ne bi imao više pretenzija od običnog novinarsko-reporterskog prikaza, autor je pokazao za nauku neuobičajenu smjelost.“

Fotografija Spiridona Gopčevića u knjizi „Stara Srbija i Makedonija“ (1890)

Ataše Kraljevine Srbije

U ovom periodu Spiridon stupa u kontakt i sa srpskom vladom. U zapisima savremenika, Spiridon se pominje kao čovek od poverenja Jovana Ristića. Iako je gajio prilično indiferentan odnos prema crkvenim pravilima, Spiridon prelazi u pravoslavlje i počinje da radi za srpsku vladu pišući niz tekstova o balkanskim prilikama i na kraju knjigu Stara Srbija i Makedonija (koja je nedavno obnovljena u izdanju Ganeše kluba), u kojoj pored opisa života ljudi na ovim prostorima govori i o nastojanjima islamizacije ili helenizacije srpskog stanovništva.

U jednom delu javnosti ova knjiga se danas posmatra kao dragoceni istorijski izvor, dok se u drugom na nju gleda kao na maliciozni politički pamflet kome se odriče vrednost zbog niza neistina iznetih u njoj.

Izdanje knjige Spiridona Gopčevića iz 1890. i 2021.

Srpska vlada je zadovoljna knjigom, toliko da Spiridon Mlađi postaje njen diplomatski službenik. U godini kada postaje ataše stupa u brak sa Franciskom Praskovic, kćerkom poznatog bečkog apotekara. Sa njom će dobiti dvoje dece, sina Spiridona Trećeg i ćerku Danicu.

Od 1886. do 1887. službuje kao ataše u poslanstvu Kraljevine Srbije u Berlinu, a zatim u Beču, gde će se zadržati naredne tri godine. Njegov diplomatski rad bio je najviše okrenut poboljšanju srpsko-austrijskih odnosa, ali i pokušajima pravljenja unije između Srbije i Bugarske na čijem čelu bi stajao kralj Milan Obrenović.

Nakon Milanove abdikacije, i Spiridonu se klima položaj. Dobrim delom je tome doprinelo nepoverenje dela srpskih političara koji su ga posmatrali kao „ubačenog“ austrijskog čoveka, tako da Spiridon Mlađi napušta diplomatiju 1890.

Knjiga Spiridona Gopčevića iz 1891.

Iznova se okreće novinarstvu. U Beču osniva novine Wiener Tagespost koje će ostati najviše upamćene po otrovnim antisemitskim stavovima. Slične su i sledeće dnevne novine koje osniva pod nazivom Die Welt (današnje istoimene nemačke dnevne novine nisu naslednice njegovog lista). Oba lista finansijski propadaju.

U pokušaju da sanira gubitke, Spiridon Mlađi 1892. se sa porodicom seli iz Beča u Celje, gde piše putopise i krajnje rasističke tekstove zbog kojih izaziva podozrenje dobrog dela evropske javnosti, pojačano nakon što je otkriveno da nije završio nijedan fakultet a potpisivao se kao profesor doktor. Posebno mu je zameren lažan opis puta u Portugal, u kome je opisao prijem nalik vladarskom na koji je tamo naišao, iako u toj zemlji najverovatnije nikada nije boravio. Vrhunac su bili tekstovi u kojima je otvoreno pozivao na istrebljenje crnaca u Sjedinjenim Američkim Državama.

Astronom i pseudonaučnik

Kada se svojim tekstovima zamerio i austrougarskoj vladi, nakon sudskog postupka 1893. napušta novinarstvo. Nakon toga, zahvaljujući vezama svoje žene, Spiridon Mlađi se okreće novoj strasti – astronomiji.

Iako nije posedovao formalno naučno obrazovanje, na ostrvu Lošinj u današnjoj Hrvatskoj podiže opservatoriju koju je, po nadimku svoje žene, nazvao „Manora“.

Opservatorija Manora u Malom Lošinju

Rad opservatorije na početku obilato pomažu austrougarsko Ministarstvo prosvete i Akademija nauka. Na Mali Lošinj stiže najveći teleskop u ovom delu Evrope, a u sklopu opservatorije stvara se velika biblioteka sa četiri hiljade naslova. Ispitivanja svemira kreću 1894. godine.

Spiridon Mlađi u prvim godinama kao astronom doživljava veliki uspeh. U opservatoriji se proučavaju planete Saturn, Jupiter, Venera i Mars, kao i Mesec. Naučna zapažanja Spiridon objavljuje u brojnim evropskim naučnim časopisima pod pseudonimom Leo Brener.

Gopčevićeve mape Marsa iz 1894, 1896. i 1904.

Pažnju naročito skreću njegova ispitivanja površine Marsa i velika mapa površine Crvene planete koju crta sa ucrtanim klisurama i kanjonima. Spiridon kreće da sarađuje sa brojnim naučnim institucijama i najznačajnijim astronomima tog vremena.

Ipak, nijedan njegov uspeh nije mogao da potraje. Posle nepunih pet godina astronomske karijere, 1898. godine dolazi u sukob sa delom naučnika koji su utvrdili da je njegovo merenje rotacije Venere pogrešno. Ne mogavši da istrpi kritiku, on s njima stupa u rat. Osniva novine Astronomische Rundschau (Astronomske vesti) u kojima objavljuje otrovne napade na naučnike koji su mu se suprotstavili.

Rat će potrajati godinama, nekada prelazeći sve granice dobrog ukusa. Još gore, Spiridon počinje da u svoje naučne radove unosi niz proizvoljnih podataka, što dovodi do novog niza optužbi naučne zajednice. Početkom dvadesetog veka austrougarska država ukida finansiranje opservatorije, ali će ona opstati još nekoliko godina, sve do 1908, kada Spiridon rasprodaje inventar opservatorije i napušta astronomiju.

Časopis „Astronomische Rundschau“ crtež Marsa koji je načinio Leo Brener (Spiridon Gopčević) 11. decembra 1896.

U poslednjem broju Astronomskih vesti za svoju propast je u „oproštajnom“ tekstu okrivio austrougarsku vladu i naučnu kliku koja se urotila protiv njega, kako je napisao. Tekst je potpisao kao grof, titulom koju nikada nije dobio.

Iako je njegov astronomski rad dobrim delom okarakterisan kao pseudonaučan, Spiridon Mlađi je ostavio trag u ovoj nauci. Njegova opservatorija je bila pionirski pokušaj istraživanja svemira na prostoru bivše Jugoslavije, a njegov časopis bio je prvi takvog tipa na ovim prostorima.

U njegovu čast, jedan krater na Mesecu poneo je po njegovom pseudonimu naziv Leo Brener, kao i današnje astronomsko društvo u Malom Lošinju. Ulica u kojoj se nekada nalazila opservatorija „Manora“ nazvana je po njegovom imenu.

Leo Brener (Spiridon Gopčević) na kraju svoje astronomske karijere i spomen ploča na Malom Lošinju

Kompozitor, libretista i nemački propagandista

Nakon neuspešnog pokušaja da se uključi u politički život kandidujući se na izborima za Carsko veće Austrougarske, Spiridon Mlađi odlučuje da krene preko Atlantika ne bi li u novom svetu započeo novi život, i to kao operski kompozitor. Godine 1909. seli se u San Francisko i tu ostaje naredne tri godine. U tom periodu će napisati dva operska libreta za koja je komponovao i muziku – The Paris September Days i The Life Saver. Ova dva komada mu, ipak, neće doneti slavu.

Kako se od nečega moralo živeti, Spiridon se vraća starim poslovima. Pred samo izbijanje Prvog svetskog rata vratio se u Evropu i kao urednik bečkog vojnog lista Danzers Armee-Zeitung postao austrijski i nemački propagandista, napadajući države članice Antante.

Godine 1916. u Minhenu objavljuje pamflet Rusija i Srbi u kom zastupa stanovište o podlom uticaju ruske carevine na Srbe, što je uvek vodilo srpski narod u propast. Uz to, zalagao se za stvaranje trećeg političkog entiteta u okviru Austrougarske monarhije, i to slovenskog. Ukoliko bi ga Sloveni, a posebno Srbi dobili, kako je Spiridon tvrdio, to bi omogućilo da se oni zdušno bore protiv Rusije i njenih eksponenata. Naravno, od toga nije bilo ništa. Nakon Krfske deklaracije 1917. godine, zastupa ideju o ujedinjenju Jugoslavije i Austrije. Od toga tek neće biti ništa. 

Knjige Spiridona Gopčevića: „Rusija i Srbi“ (1916), Srpskohrvatski rečnik sa gramatikom (1920) i „Pad Austrije“ (1920)

Propast Spiridona Mlađeg

Krah država za koje je radio pratila je i serija ličnih tragedija Spiridona Mlađeg: razvod, smrt sina Spiridona Trećeg koji je izvršio samoubistvo zbog neuzvraćene ljubavi prema jednoj Bečlijki, a onda i smrt ćerke Danica usled trovanja hranom. Potpuno skrhan, Spiridon Mlađi posleratne godine provodi u Berlinu, pokušava da preživi kao slobodni pisac, objavljuje knjige, među kojima su istorijske i etnološke studije, humoreske, putopisi, rasprave o pomorskoj trgovini, čak i jedan priručnik za učenje srpskohrvatskog jezika.

Poslednje tekstove objavio je sredinom dvadesetih o mitskim kontinentima Atlantidi i Lemuriji.

Krater Brener na Mesecu, nazvan po pseudonimu Spiridona Gopčevića (Leo Brener)

O poslednjim godinama Spiridona Mlađeg Gopčeviča gotovo ništa se ne zna. Postoji nekoliko verzija njegove smrti. Po jednima je izvršio samoubistvo, drugi govore da je umro u potpunom siromaštvu, dok treći tvrde da je živeo u anonimnosti sve do kraja tridesetih. Čak se ni mesto i godina smrti ne znaju pouzdano. Po jednima je umro 1928. u Beču, po drugima 1936. u Beču, dok treći navode da je umro u Berlinu 1937.

Zaostavština Gopčevića

Priča o ocu i sinu Spiridonu, i pored njene krajnje čudnovatosti, najčešće je do sada bila uzgredna epizoda u istorijskim studijama. O njima su u skorije vreme  opširnije pisali jedino istoričar umetnosti Igor Žic i novinar Siniša Luković.

Spiridon Stariji je predstavljen kao mecena, graditelj i tragični lik. Što se tiče Spiridona Mlađeg, situacija je znatno komplikovanija, pa je u tekstovima najčešće bio parcijalno predstavljan, u zavisnosti od uloge koja mu je bila namenjena. U dobrom delu tekstova i radova on se predstavlja kao borac za srpsku nacionalnu stvar, dok se njegovi stavovi nakon 1890. ili prećutkuju ili samo uzgredno napominju, kako „više nije pokazivao da ceni Srbiju“. S druge strane, predstavljan je i kao velikosrpski hegemonista i propagator, kao rasista i šarlatan, ali i kao potpuno rastrojena ličnost i duševno poremećen čovek.

Unutrašnjost Palate Gopčevića u Trstu

U samom Trstu, mestu u kom su Gopčevići dosegli svoj vrhunac i pad, ova porodica je gotovo sasvim zaboravljena, iako se po njoj i danas naziva palata koju je Spiridon Stariji izgradio.

I Palata Gopčević je, nalik svojim graditeljima, protokom vremena doživela neslavnu sudbinu. Nakon bankrotstva i smrti Spiridona Starijeg, početkom sedamdesetih godina devetnaestog veka palata je prodata  na javnoj aukciji kako bi se namirili Gopčevićevi dugovi. Decenijama je potom prelazila iz ruke u ruku. Tokom fašističke vladavine Italijom namerno su oštećeni ukrasi i statue na fasadi palate posvećeni likovima iz kosovske epike, ne bi li se tako dao doprinos „italijanizaciji“ Trsta. Nakon Drugog svetskog rata palata je prepuštena zubu vremena.

Neslavno propadanje Palate Gopčević zaustavljeno je tek devedesetih godina, kada ju je tršćanska opština otkupila i u nju smestila postavku muzeja „Karlo Šmit“ posvećenu muzičkom i pozorišnom životu Trsta. Zgrada je u potpunosti renovirana i dobrim delom joj je vraćen prvobitni izgled.

Muzejska postavka u Palati Gopčević (gore), gusle sa Kosova i Carica Milica i Car Lazar na pročelju Palate

Iako o samoj porodici Gopčević i sudbini oca i sina Spiridona u muzejskoj postavci gotovo da nema ni reči, pažljivom posmatraču neće promaći izložene gusle, i to u nekadašnjem salonu palate u kom je Spiridon Stariji ugostio Njegoša.

Ponekad je i sitnica dovoljna da prizove davno nestalo vreme. Tako se i pred tim pažljivim posmatračem može otvoriti porodična istorija Gopčevića – Njegoševih prijatelja, pomorskih magnata, milionera, graditelja, mecena, bankrota, putopisaca, etnografa, istoričara, astronoma, libretista, kompozitora, pseudonaučnika, rasista, propagandista, lekara i samoubica. Gopčevići su uspeli da budu sve to.

Izvor: RTS