U ovoj epizodi „Kosmetskih kandila“ govorimo o proslavi praznika Svetog patrijarha Pajsija u Pećkoj Patrijaršiji gdje je na ovaj praznik, 16. oktobra, bogoslužio bogoslužio Mitropolit Joanikije a donosimo i žitije Patrijarha Pajsija koje je napisao Mitropolit Joanikije
Svetom arhijerejskom liturgijom i blagosiljanjem slavskog kolača u Pećkoj Patrijaršiji 16. oktobra je danas molitveno proslavljen praznik Svetog Pajsija, Patrijarha pećkog.
Svetom službom je načalstvovao Mitropolit crnogorsko-primorski gospodin Joanikije, a sasluživali su arhimandrit Sava (Janjić), iguman Visokih Dečana, protosinđel Pajsije (Đerković), nastojatelj Cetinjskog manastira, koji je tog dana proslavio svoj imendan, jerej Jovan Cvetković, paroh osojanski, jerođakon Sionije (Zorić) i đakon Ričard Viera Semenjuk.
U arhipastirskoj besjedi nakon blagosiljanja slavskog kolača Mitropolit Joanikije je rekao da je Bog tako dao da u najteže vrijeme naše istorije imamo velike ljude.
“Imali smo u doba turskoga ropstva i velikih iskušenja takve ličnosti kao što je bio patrijarh Makarije, obnovitelj Patrijaršije, a onda, nekoliko generacija poslije takođe velikih i znamenitih ličnosti, naročito patrijaraha pećkih, dolazi Sveti Pajsije Janjevac na tron pećkih patrijaraha”, rekao je on.
Vladika je rekao da je Sveti patrijarh Pajsije poznat kao knjigoljubac, čovjek riječi Božije.
Podsjetio je takođe da je Sveti Pajsije, u vremenu kada smo trpjeli velike pritiske od latinske propagande, zajedno sa Svetim Vasilijem Ostroškim, njegovim mlađim savremenikom, koga je on i rukopoložio za arhijereja, očuvao vjeru u cijelom srpskom narodu.
Mitropolit crnogorsko-primorski g. Joanikije doputovao je 15. oktobra u navečerje praznika Svetog Pajsija, patrijarha pećkog u Metohiju i posjetio manastire Visoke Dečane i Pećku Patrijaršiju.
U Visokim Dečanima gospodina Mitropolita je dočekao iguman Sava (Janjić) sa manastirskom bratijom. Mitropolit je potom molitveno prisustvovao večernjem bogosluženju
Foto: Željko Drašković
Žitije i podvizi Svetog Pajsija Janjevca, Patrijarha pećkog
Patrijarh Pajsije nesumnjivo je jedan od najvećih poglavara Pećke Patrijaršije iz vremena ropstva pod Turcima; on je svoje visoko crkveno dostojanstvo i sjajnu jevanđelsku prosvećenost spojio sa božanskim vrlinama molitvenosti, dugotrpljenja i smirenja, a posebno trudoljublja i apostolskog požrtvovanja za svoju od Boga povjerenu mu pastvu i svoj srpski rod
Pajsije bješe izdanak iz svešteničke porodice, sin pobožnih roditelja sveštenika Dimitrija i Dafine, rođen sredinom 16. vijeka na Kosovu, u mjestu Janjevo zbog čega se zove Janjevac. Nije poznato gdje se zamonašio, ali se zna da je prve godine svog monaškog života proveo u Pustinji Anića, koju pominje u zapisu na svojoj knjizi Besjeda Sv. Jovana Zlatoustog. Krajem 16. vijeka postao je novobrdski mitropolit. Već tada je, kao dobar arhipastir stekao lijep ugled kod sveštenstva i naroda, posebno se ističući čvrstinom karaktera, trudoljubljem, smirenjem, stalnim izučavanjem Svetog Pisma i svetootačkih knjiga. Patrijarh Jovan Kantul, prije svog zatočeništva odredio ga je za svog Egzarha, a pošto su iz Carigrada 1614. dospjele tužne vijesti do Pećke Patrijaršije da je Jovan od strane osmanskih vlasti osuđen na smrt, Pajsije je saborno i kanonski izabran za novog patrijarha, nešto malo prije mučeničke Jovanove smrti.
Pajsije je veoma uspješno krmanio brodom Srpske Crkve kao njen poglavar, punih 33 godine (1614–1647) sve do svoje blažene končine. Ostalo je predanje da ga je kao stoljetnog starca u Budisavcima povrijedio bivo te da se poslije dva dana bolovanja upokojio u Patrijaršiji. Rečenu predsmrtnu nezgodu, ukoliko je pomenuto predanje istinito, treba shvatiti kao poslednje iskušenje ovog Božjeg pravednika, ne uzimajući je kao argument protiv njegove svetosti, kao što se ni pad sa crkve Atanasija Atonskog nikada nije koristio kao dokaz protiv svetosti tog prepodobnog.
Patrijarh Pajsije nesumnjivo je jedan od najvećih poglavara Pećke Patrijaršije iz vremena ropstva pod Turcima; on je svoje visoko crkveno dostojanstvo i sjajnu jevanđelsku prosvećenost spojio sa božanskim vrlinama molitvenosti, dugotrpljenja i smirenja, a posebno samopregornog trudoljublja i apostolskog požrtvovanja za svoju od Boga povjerenu mu pastvu i svoj srpski rod. Naslednik je znamenitog Pećkog Patrijarha Jovana Kantula, sveštenomučenika, koga naziva svojim učiteljem. Jovan je kao pokretač ustanaka protiv osmanlija izveo Srbe na svjetsku istorijsku scenu, ali sa tragičnim posledicama. Naslijedivši poljuljani Pećki Tron poslije propalih ustanaka Srba u Hercegovini i Banatu, poslije zatočenja i mučeničke smrti svog velikog prethodnika, Pajsije je dobro razumio svoju ulogu u plačevnom stanju svoje pastve. Shvatio je takođe da su bila neiskrena obećanja pojedinih zapadnih sila i Rimske kurije, motivisana isključivo sopstvenim i prozelitskim interesima, o planu da zajedno sa pravoslavnim balkanskim hrišćanima, prije svih Srbima, konačno potisnu Turke iz Evrope. U odnosu na nešto ranije, relativno mirno vrijeme Sokolovića, položaj Srba i Pećke Patrijaršije u moćnom turskom carstvu bespovratno se pogoršao zbog buna i ustanaka protiv carevine u kojima je srpska jerarhija pod vođstvom Patrijarha Jovana Kantula imala vodeću ulogu. Najsurovije kazne (spaljivanje moštiju Svetog Save, azijatska mučenja i ubistva Svetog Teodora vršačkog i Jovana Kantula) bile su samo znak fanatične riješenosti osmanlija da primjenom najgrublje sile jednom za svagda Srbe učine pokornom rajom. Bijedan položaj Srba i Pećke Patrijaršije koristila je rimokatolička propaganda kao zgodnu priliku za širenje unije na području srpskih zemalja, dok je Ohridska Arhiepiskopija nastojala da ukine Pećku Patrijaršiju, a njene episkopije sebi potčini.
Patrijarh Pajsije gajio je iskreno poštovanje prema svom „svetopočivšem“ prethodniku sveštenomučeniku Jovanu, ali je kao Poglavar i etnarh napravio zaokret u odnosu na njegovu politiku. Nije se oslanjao na zapadne sile i papu (mada ranije uspostavljene veze nije u potpunosti prekidao), nije svoju pastvu pod sticao na ustanke protiv moćne osmanske carevine (nije ni bilo nikakve prilike za njihov uspjeh), ali je ostvario izvjesne kontakte sa Ruskom carevinom i od nje izdejstvovao redovnu pomoć za Patrijaršiju. Ovi kontakti protokom vremena će dobijati na značaju i razvijaće se u različitim pravcima na cijelom kanonskom području pećkih patrijaraha.
Prebivajući na Pećkom Tronu više od tri decenije, Pajsije je uspio da duhovno objedini svoju od Boga povjerenu mu pastvu, koju su pretežno činili Srbi, a među ostalima bilo je Bugara, Grka i Vlaha, da utvrdi jedinstvo Crkve i pojača blagotvorni uticaj Patrijaršije na sve oblasti njene jurisdikcije. Sav njegov dugogodišnji i neposustali rad bio je usmjeren na rasprostiranje jevanđelske vjere, hrišćanske prosvećenosti i kulture. Propovijedao je jevanđelje Hristovo ličnim primjerom i živom riječju, ali i knjigom, ikonom, unapređivanjem ljepote hramova i bogosluženja, sastavljanjem žitija i svetih službi; hodeći svagda stopama Svetoga Save pokazao se njegovim dostojnim naslednikom i stao u red svetih Arhiepiskopa i Patrijaraha pećkih: Arsenija, Nikodima, Danila Drugog, Joanikija, Makarija i ostalih koji sveto poživješe i Bogu ugodiše.
Ovaj sveti Pastironačalnik naročito je proslavio Presvetu Trojicu, Gospoda Hrista i Presvetu Bogorodicu, jednoga Boga divnoga u svetima svojim sastavljanjem svetih službi i žitija Svetom Caru Urošu (služba i žitije), prep. Simonu monahu (sinaksarsko žitije i služba), Svetom Stefanu Štiljanoviću (sinaksarsko žitije) uspostavljajući i šireći svetačke kultove ovih Božjih ugodnika iz roda srpskog. Začudo da Prep. Simon monah, Kralj Stefan Prvovjenčani nije imao ni službe ni zvaničnog kulta sve do Patrijarha Pajsija, iako je i ranije slikan i povremeno pominjan kao sveti. Tek od Pajsija i njegovom zaslugom zaživio je kult Svetog Kralja i njegovih moštiju dajući divne i svete plodove do danas. Sveti Car Uroš prvo se javio nekom pobožnom prostom čovjeku iz Ovčeg polja kada su i otkrivene njegove svete mošti. Kasnije, krajem 16. vijeka, Pajsije mu je, još kao novobrdski mitropolit, spjevao tropar i kondak. Poslije nekoliko decenija Sveti se trikratno javlja Pajsiju s prekorom: „Zašto me zaboraviste?“ Iz ljubavi prema poslednjem i svetom vladaru iz svetorodne loze Nemanjića ovaj Patrijarh „sa pridvornima“ napisao mu je službu i žitije koristeći, kako sam svjedoči, stare srpske rodoslove, ljetopise i Pećki hrisovulj, ali i različita usmena narodna predanja. U žitiju se kazuje kako je Kralj Vukašin, da bi prigrabio svu vlast, ubio mladog Uroša (što ne odgovara istorijskoj istini), a u službi se proslavlja kao mučenik.
Ovim žitijem, osim što proslavlja mladog vjencenosca zbog njegove duboke pobožnosti i žrtve, Pajsije osnažuje kultove svetih Nemanjića i Svetog Kneza Lazara, reafirmišući njihovu vladarsku ideologiju kao temelj srpske državotvorne svijesti. Ovo Patrijarhovo poniranje u prošlost nije bilo bježanje od realnosti nego anticipacija budućnosti, koja je na planu ideja predugotovljavala narodno oslobođenje i obnavljanje srpske države.
Sveti Patrijarh sačinio je spise o Svetom Caru Urošu sa pouzdanim doživljajem njegove Bogom objavljene svetosti, ali prema nedovoljno pouzdanim izvorima i maštovitim narodnim predanjima, pa mu ne treba uzeti kao grijeh to što nije bio u mogućnosti da bolje provjeri biografske podatke iz života posljednjeg srpskog Cara. Završavajući pomenute spise on sa velikim smirenjem ostavlja zavještanje da se popravi ono što bude pogrešno napominjući da je ova djela sačinio radi ljubavi i slave Svetoga. Zbog toga valja navesti završetak Uroševog žitija da bismo pravilno razumjeli njegov postupak, okolnosti i motive za pisanje: „Molim vas i ubeđujem, oci i braćo i čeda, ako što bude pogrešno, bilo u kojoj stihiri ili redu, ili u kojoj reči, ispravljajte, a ne kunite, Gospoda radi. Jer ne pisa Duh Sveti niti muž sveti, već ruka grešna i duh malaksao, u poslednja vremena nevoljna i nasilna od bezbožnika. Sam Gospod zna da samo od usrđa i ljubavi ovo napisah vašoj ljubavi, da blagodat Božija bude sa svima vama, i budemo mi jedno stado i jedan pastir, i jer njemu dolikuje slava, čast i poklonjenje Ocu i Sinu i Svetome Duhu, i sada i uvek i u vekove vekova, amin.“
Kult Svetog Stefana Štiljanovića bio je zaživio u Sremu i Slavoniji već sredinom 16. vijeka. Za potrebe utvrđivanja i širenja kulta novog srpskog Svetog na području cijele Patrijaršije Patrijarh je napisao kratko Stefanovo žitije sa naslovom „Kratko povesno slovo o Svetom Knezu Stefanu Štiljanoviću“.
Patrijarh Pajsije bio je veliki knjigoljubac, bibliofil u najširem smislu te riječi, jedan od najprosvećenijih srpskih arhijereja 16. i 17. vijeka, čovjek knjige i službe Riječi Božjoj. Posebno je zapažen njegov samopregorni višedecenijski trud na očuvanju bogoslužbenih knjiga i unapređenju srpske pismenosti. Prilikom svojih kanonskih posjeta eparhijama na prostranom području Patrijaršije i njegovih mnogobrojnih posjeta našim svetinjama vršio je uvid u stanje bogoslužbenih knjiga i manastirskih biblioteka, zapovijedao da se oštećene knjige prepovezuju, a ako nije bilo druge mogućnosti odnosio ih je u Patrijaršiju da ih sam obnovi, a kasnije i vrati odakle ih je uzimao. Sačuvan je veliki broj njegovih dragocjenih zapisa na bogoslužbenim i drugim dušekorisnim knjigama koje je sam zaštićivao od daljeg propadanja prepovezivanjem i novim koričenjem. Posebno je obraćao pažnju na ljepotu knjige. Osjenjen ljepotom rukopisnog Psaltira iz Privine Glave (sada zvani Minhenski Psaltir, izvanredne umjetničke vrijednosti) uzeo ga je iz tog manastira i odnio u Peć da bi ga koristio kao predložak za izradu novog iluminiranog Psaltira za potrebe Patrijaršije. Pajsijev prepis dospio je u Narodnu biblioteku Srbije gdje je, nažalost, i uništen prilikom bombardovanja iste 6. aprila 1941.
U Pajsijev književni rad, osim gore pomenutih žitija i službi, spadaju i: prepis i dorada Pećkog pomenika, djelovi Brankovićevog ljetopisa, prepisi službi Svetom Jevanđelisti Luki i Svetom Andreju Prvozvanom, tri sinđelije novoposvećenim episkopima, jedna pastirska poslanica, mnogobrojni zapisi i poslanica papi Urbanu o kojoj će još biti riječi.
Tragajući za motivima neumornog rada na očuvanju i umnožavanju bogoslužbenih knjiga, čime je Pajsije u svojoj eposi ostavio pečat svoje „snažne i aktivne ličnosti“ Đoko Slijepčević kaže da nijesu njegove „čisto bibliofilske, u osnovi aristokratske, pobude bile glavni uzrok zbog čega je on sređivao i prikupljao crkvene knjige“. Oslanjajući se na podatak da je Rimokatolička propaganda za potrebe svog djelovanja među pravoslavnima 1627. osnovala svoju tipografiju da bi štampala ćirilicom unijatske bogoslužbene knjige koje bi njeni misionari rasturali po Bosni, Srbiji, Vlaškoj, Moldavskoj i Rusiji, Slijepčević pretpostavlja da je Pajsije nastojao da obezbijedi svoju Crkvu potrebnim joj knjigama i time suzbijao širenje unijatskih knjiga i ostvarenje ciljeva Propagande.
Ovaj bogomudri Pastironačalnik odlikovao se sposobnošću da objedini sve bogodane talente i stvaralačke sile srpskog klira, vlastele, ljudi od znanja i pera, kao i cijele njegove blagočestive pastve. Duhovnoj i kulturnoj obnovi započetoj u vrijeme Sokolovića, nastavljenoj u doba Patrijarha Jovana, on je dao novi zamah. Govori se o tome da je on u odnosu prema Turcima slijedio ideje Sokolovića, međutim, valja imati u vidu da su se u međuvremenu prilike drastično na gore promijenile: osmanske vlasti više nijesu imale povjerenja i blagonaklonosti prema Patrijaršiji, niti je Pajsije imao pokrovitelje i rođake u višim krugovima državnih vlasti kao što su imali Sokolovići. Te krupne nedostatke u izvjesnoj mjeri nadomještao je svetiteljski duh i autoritet mudrog Patrijarha Pajsija. Zahvaljujući njegovom trudu i uticaju srpske episkopije, pojedini manastiri i jače crkvene opštine izgrađivali su se kao duhovni centri u kojima se njegovala pismenost, živopis i umjetnički zanati. Brižno se vodilo računa o očuvanju i zaštiti kulturnog nasleđa. U svim vidovima stvaralaštva na širokom području patrijaraške jurisdikcije tog doba, može se prepoznati blagotvorni uticaj ovog prosvećenog arhipastira, čovjeka izoštrenih kriterijuma za duhovne i umjetničke vrijednosti. Velika imena srpskog živopisa prve polovine 17. vijeka Georgije Mitrofanović i Jovan (do nedavno zvani Kozma) bili su Patrijarhovi odani saradnici, osposobljeni da ispunjavaju njegove stroge umjetničke zahtjeve. Sa njegovim blagoslovom ukrašavaju svetinje po srpskim zemljama pop Strahinja Budimljanin, Andrija Raičević i epirski slikari Nikola i Jovan.
Jedna grupa anonimnih freskopisaca koja se pod Pajsijevim uticajem formirala u Patrijaršiji i tamo ostavila značajna ostvarenja, tridesetih godina 17. v. nastavila je svoj rad u slivu Zapadne Morave sli kanjem Blagoveštenja kablarskog i crkve manastira Nikolja, Ježevice kod Čačka i crkve Sretenja u Milićima kod Studenice.
Pajsije kao književnik i bibliofil bio je primjer za ugled ostalim učenim Srbima, naročito iz monaškog lika, koji su se bavili književnošću i prepisivanjem bogoslužbenih i drugih dušekorisnih knjiga. Bilo ih je veliki broj na Svetoj Gori (man. Hilandar, Sveti Pavle) koji su održavali redovne veze sa Patrijaršijom i svojim i zavičajem, ali ne manje i po našim manastirima od Južne Srbije do Srema i Slavonije, a naročito na području tadašnje Hercegovine. U tom vremenu stvaranja i pojačanog interesovanja za knjigu u porobljenoj nam Otadžbini ondašnje ideale srpskog književnika najviše su dostigli Patrijarh Pajsije i njemu po peru i duhu podobni jeromonah Gavrilo Trojičanin.
Pajsije kao arhipastir svetosavske naravi izvršio je snažan uticaj na sve slojeve naroda posebno na jerarhiju i kulturne djelatnike koji su izgrađivali sistem vrijednosti bez kojih Srbi i pravoslavni hrišćani Pećke Patrijaršije ne bi mogli sačuvati ni vjeru ni kulturno-istorijsku samosvijest. Ovaj sveti Pastironačalnik je najzaslužniji za to što je naš narod njegove epohe, u vrijeme turskoga iga, dostigao visok nivo crkvenosti i stvorio blistavu kulturu. Pod njegovim duhovnim uticajem bili su sveti tog doba, njegovi mlađi savremenici i saslužitelji u Hristu, Sveti Vasilije Ostroški i Prepodobni Stefan Piperski: obojicu je rukopoložio, Vasilija za episkopa u Peći, a Stefana za jeromonaha u Morači. Žitije Svetog Vasilija svjedoči da ga je mudri Patrijarh Pajsije, videći njegovu vjeru i vrline, privolio da se prihvati arhijerejske službe i humsko-hercegovačke mitropolije.
Primijećeno je da su u doba ovog Patrijarha pojačani kultovi Svetoga Save (iako su njegove mošti ranije spaljene na Vračaru 1594), prep. Simeona Mirotočivog i svetih Nemanjića. Jačajući ove kultove i ukorjenjujući svijest o nepropadljivom svetačkom, kulturnom i državotvornom nasleđu Nemanjića djelimično su ublažene svježe narodne rane zbog spaljivanja moštiju Sv. Save, a istovremeno njegovano je samosaznanje o temeljima srpskog identiteta. U tom smislu važan je davno izrečeni i često isticani zaključak da je Pajsije uspio da poveže pokidane niti srpske srednjovjekovne kulture.
Mnogi manastiri i crkve po srpskim zemljama svjedoče o Pajsijevoj ljubavi prema svetinjama i svetosti. Iz tog razloga je posjećivao i Svetu Goru, pomagao tamošnje svetinje i svoju pastvu podsticao da ih pomaže. Iz ljubavi prema Gospodu i svetim mjestima išao je pred kraj života, u svojoj dubokoj starosti, na poklonjenje Grobu Gospodnjem i ostalim svetinjama u Palestini. Svoje žarko poštovanje svetih Pajsije je izražavao na raznovrsne načine. On „samo iz usrđa i ljubavi“ sastavi žitije Sv. Cara Uroša, iz ljubavi koju je gajio prema Svetom Kralju Stefanu Dečanskom podiže most na Petrakovcu; isto tako iz ljubavi i usrđa prema srpskim prosvetiteljima, „jedini Bog zna“, obnovio je jedan Zbornik pred sami kraj svoga života.
Sa velikim poštovanjem svojih svetih prethodnika on je zapovijedio (opet „iz ljubavi i usrđa“) da se u Patrijaršijskim crkvama oslikaju freske sa likovima srpskih Patrijaraha Jefrema i Jovana Kantula, a za mošti Svetog Arhiepiskopa Nikodima njegovom zapoviješću izrađen je lijepo ukrašeni kivot. Slikanjem uspenja Sv. Save Drugog i obnavljanjem njegove grobnice, Pajsije je obnovio uspomenu na ovog Svetog. Sa istim ciljem oslikana je povorka svetih srpskih vladara (trojica u monaškim rizama) u prestonoj crkvi Svetih Apostola.
Sa njemu svojstvenom revnošću za Dom Božji, Patrijarh se potrudio oko pokrivanja olovnim limom Pećke Patrijaršije i Gračanice s tim što su u Patrijaršiji njegovom brigom obnovljene značajne površine živopisa i oslikana velika manastirska trpezarija.
Lako se da primijetiti stalna Pajsijeva briga o Ubošcu, patrijaršijskom stavropigijalnom manastiru, koji se nalazi nedaleko od Kosovske Kamenice. On brine o očuvanju njegove biblioteke, dograđivanju manastirske priprate, unapređenju monaškog života. Između ostalog on ovaj manastir pohodi i radi godišnjih pomena svom ne tako dalekom prethodniku Patrijarhu Savatiju Sokoloviću, koji je tamo sahranjen. Ovim se još jednom potvrđuje njegova nenedmašna ljubav prema svojim prethodnicima, blaženopočivšim pećkim patrijarsima koji Bogu ugodiše i svojoj crkvi vjerno do smrti poslužiše.
Zbog njegove očinske ljubavi i vrlinskog života narod ga je slušao i vjerno slijedio kao ovce svog pastira koje glas njegov čuju i uvijek ga prepoznaju. O tome sa neskrivenim divljenjem piše i Franjo Leonardi u svom izvještaju Rimskoj kuriji, koji, u ovom slučaju, nije imao nikakve potrebe za preuveličavanjem: „Narod ukazuje Pećkom Patrijarhu najveće poštovanje. Srbi navlastito govore da im je sultan gospodar silom, ali da oni svojom voljom i ljubavlju ne priznaju drugog gospodara i vladara, ni duhovnog ni svetovnog, nego jedino svog patrijarha. Oni su mu toliko pokorni da svako njegovo naređenje, čak i u svetovnim stvarima, smesta izvršavaju“ (Istorija srpskog naroda, tom 3, knj. 2).
U to vrijeme rimokatolička propaganda uzima sve više maha među pravoslavnim hrišćanima na Balkanu. Misionari propagande uspjeli su da pounijate cetinjskog mitropolita Mardarija; hvalili su se da su privoljeli i Patrijarha Pajsija, da on, zahvaljujući njihovom uticaju već razmišlja o uniji koju je spreman da primi. S druge strane znamo da se Patrijarh vrlo energično borio protiv unijaćenja Srba u Slavoniji. Takođe je poznato da je primanje unije od strane cetinjskog vladike ostalo bez većih posledica. Logično je pretpostaviti da su u to smutno doba očuvanju pravoslavne vjere u Crnoj Gori ponajviše pomogli Patrijarh Pajsije, koji je uživao sveopšte povjerenje svoje pastve i njegov vjerni saradnik i mlađi brat u Hristu Sveti Vasilije Ostroški, koji se pokazao kao neoborivi stub Pravoslavlja.
Franjo Leonardi, učeni i revnosni misionar rimske propagande, posjetio je Patrijarha Pajsija u Peći o čemu je podnio svoj izvještaj nadležnoj mu Kongregaciji. Tada već ostarjeli Patrijarh primio ga je diplomatski sa svojstvenom mu otmenošću i ljubaznošću. I pored toga ne može se govoriti ni o kakvoj njegovoj spremnosti da prihvati ponuđenu mu uniju, kao što se ponekad nagađalo. Koliko je bilo pogrešno uzimati kao vjerodostojne, bez odgovarajuće naučne provjere, izvještaje katoličkih misionara sa ovog područja, i ostale „dokumente“ Kongregacije za propagandu vjere, svjedoči činjenica da su se naši istoričari dugo držali pogrešnog zaključka, izvedenog na osnovu lažnih pisama, kako je Sveti Vasilije Ostroški priznao papu za svog poglavara.
U svojoj gore pomenutoj poslanici papi Urbanu VIII Pajsije jezgrovito izlaže pravoslavno učenje o ishođenju Svetoga Duha: on od Oca ishodi i na Sinu počiva. Otac je početak i Sinu i Duhu Svetom. „I svugde (u Sv. Pismu) nalazimo od jednog lica: i početak Reči i Duha, a ne od Sina Duh“. Duh Sveti samo od Oca ishodi, ali kroz Sina, na Sinu počiva i kroz njega se nispošilje svijetu. Odbacujući latinski prigovor da pravoslavni misle kako je Duh samo Očev, a ne i Sinov on kaže: „Mi verujemo i priznajemo i da ne mislite vi, braćo Latini, da ne priznajemo da je Duh Sveti Očev i Sinovljev. Da ne da Bog! Jer Duh Sveti je i Očev i Sinovljev, ali od Oca Sinom izlazi“.
Ostale teološke razlike Patrijarh samo kratko pominje, ali dovoljno jasno ističe pravoslavno mišljenje i vjerovanje. Nije mu do duge rasprave zbog nasilja od inovjernika: „I, opet, o presnacu predstojaše nam mnogo govoriti, ali nam nije bilo moguće zbog nasilja od inovernika“, ne propuštajući da kaže kako Gospod ne zapovijedi „beskvasno praviti“ jer na tajnoj večeri „kvasan hleb poslužiše“.
Naročito je dirljivo kako Patrijarh, ističući pomenute prednosti pravoslavne vjere, na završetku poslanice, sa velikim smirenjem ukazuje na nesamjerljive razlike prilika u kojima on i papa žive i djeluju: „Vama je uzmožno sve, a mi smo u žalosti i teskobi“. Ovo ne znači da on posustaje, naprotiv, već kao Apostol Pavle ničim se ne hvali osim imenom Božjim i Krstom Hristovim, dobrovoljno se saraspinjući svome Gospodu. Noseći teški krst svoj i svoje pastve u vremenima ropstva i pritisaka sa svih strana, Pajsije nepokolebivo svjedoči svoju vjeru pred malima i velikima ovoga svijeta i ispovjednički slavi Ime Božije.
Ima naznaka da je Pećka Patrijaršija još u to vrijeme trpjela ne male neprijatnosti i od strane Ohridske Arhiepiskopije. Zbog toga je Pajsije išao u Carigrad da spriječi grube pretenzije ohridske jerarhije o čemu J. Radonić govori sljedeće: „Pošlo mu je za rukom da osujeti pokušaj Ohridske Crkve da Pećku Patrijaršiju potčini sebi…“
Cijelo vrijeme svog patrijarhovanja trpio je velike nedaće i nepravde o kojima suzdržano ponekad govori: „I tada nevolju imah od vladajućih, jedino Bogu je znano, no sve ću izložiti svevidećem oku“ (zapis na Psaltiru iz Privine Glave, decembar 1630). O njegovom teškom položaju nešto opširnije govori patrijaršijski arhimandrit koji na putu za Rusiju 1643. iz Putivlja piše Caru kako je njegov gospodar „star, ima sto godina, i ostavili smo ga u turskoj zemlji u ropstvu. Sedi on u gvožđu, zbog velikog danka, pao je ogroman dug od devet hiljada groša, a zemlja je dopala sirotinje zbog agarjanskog ropstva, o čemu se i kod vas čulo“ (Istorija srpskog naroda, tom 3. knj. 2, 78). Nije poznato da je Pajsije hapšen i zatvaran, ali navedeni iskaz, iako ima metaforičko, no time i ne bezvrijedno značenje, svjedoči da ovaj blistavi stub vjere svojim primjerom razotkriva smisao riječi Božje koja kaže: „Ovdje je trpljenje svetih, koji drže zapovijesti i vjeru Isusovu“ (Otkr. 14, 12). Uvijek sastradavajući sa Raspetim i sa svojom pastvom u njenim mnogobrojnim patnjama, istovremeno se svagda vezujući za božansku vječnost i pothranjujući sjećanje na smrt, Patrijarh povremeno daje oduška svom bolu ostavljajući kratke zapise na stranicama svetih knjiga: „Ovo priložih za svoju vječnu uspomenu. Jao meni grešnom“. Na drugom mjestu nalazimo njegove potresne uzdahe: „Avaj, avaj, avaj meni grešnom!“
Iz gore izloženog vidi se da se ovaj duhovni Arhipastir tokom svog dugogodišnjeg patrijarhovanja borio da očuva, objedini, prosveti i duhovno osnaži svoj narod, i da je njegov svetiteljski trud urodio neuvenljivim plodovima. Njegovu sinovsku ljubav prema svom velikom prethodniku i učitelju sveštenomučeniku Jovanu razumijemo tako da je on zapravo nastavio njegovu borbu (iako to nije vidljivo na prvi pogled), ali drugačijim i pouzdanijim sredstvima: jačanjem vjere, unapređivanjem kulture, duhovnim objedinjavanjem i prosvećivanjem naroda. Na taj način dostiže se duhovna sloboda; ovaj Patrijarh je pobornik jevanđelske istine da se riječ Božja ne da svezati. U njegovo vrijeme naš narod je dostigao najveći stepen crkvenosti, Crkva mu je bila jedini sigurni nerazorivi Dom na ovom svijetu koji ga istovremeno vezuje za nebeski Dom, vječni Jerusalim. Pajsije bješe otac, i duhovni vožd mnogih tisuća Novog Izrailja koje u Carstvo nebesko dolaze iz „nevolje velike“ i u njega ulaze za svojim Arhipastirom obučene u bijele haljine ubijeljene u krvi Jagnjetovoj (Otkr. 7, 14).
Ako obratimo svoj pogled na svijetlu povorku poglavara Srpske Pravoslavne Crkve od Svetog Save do ukidanja Pećke Patrijaršije 1766, uočićemo da su mnogi od njih ostavili neizbrisiv trag u sveštenoj istoriji kao čuvari i propovjednici vjere, kao duhovni pastiri i objedinitelji naroda, kao kulturni djelatnici i prosvetitelji. Veliki su Arsenije Prvi, Nikodim, Danilo Drugi i Patrijarh Joanikije, ali su oni u svim pregnućima imali nemjerljivu podršku od moćne srpske države i slavnih Nemanjića. Slavom je ovjenčan Makarije kao obnovitelj Patrijaršije, ali je uživao blagonaklonost velikog vezira Mehmed Paše i ostalih u turskoj državi, tada moćnih Sokolovića. Velike su zasluge i onih Patrijaraha pokretača ustanaka i vođa u seobama sveštenomučenika Jovana Kantula, Arsenija Trećeg i Arsenija Četvrtog, koji su podizali borbeni duh kod porobljenog naroda i bili uvaženi sudionici značajnih geopolitičkih procesa svog vremena, zbog čega su ušli u red nezaobilaznih istorijskih ličnosti, ali je njihova saradljivost sa zapadnim zemljama protiv turske okupacije imala dalekosežne i dobrim dijelom tragične posljedice po srpski narod. Ako se uzmu u obzir istorijske okolnosti s jedne strane, a s druge zasluge za očuvanje vjere, podizanje crkvene svijesti, za unapređenje pismenosti i podsticanje crkvenog umjetničkog stvaralaštva, naročito za očuvanje kulturnog nasleđa, uvjereni smo da se Patrijarh Pajsije posebno ističe svojim svijetlim primjerom među svim zaslužnim i velikim naslednicima Svetog Save sve do 1766, pa i do dana današnjeg.
Ima nekih naznaka da se ubrzo poslije blažene končine Pajsijeve počelo govoriti o njegovoj svetosti. Leontije Pavlović navodi da je njegov kult jedno vrijeme bio zaživio u Patrijaršiji. Svi učeni ljudi koji su svoju pažnju obratili na život i djelo ovog nezaboravnog Patrijarha isticali su njegovu arhipastirsku mudrost, potpunu posvećenost svojoj svetoj službi, ljubav prema riječi Božijoj i ostale vrline. Treba posebno napomenuti da su dvojica velikih Srba 17. vijeka, Pajsijevih mlađih savremenika, zograf Jovan i hilandarski monah Sava (koji se pominje i kao kir Stojan Beograđanin) dali dragocjen prilog formiranju svetačkog kulta ovog Patrijarha. Kir Stojan (monah Sava) je poručio, a Jovan rukodjelisao ikonu svetopočivšeg Patrijarha u molitvenom stavu sa podignutim rukama prema Hristu koji blagosilja. Ta ikona se danas nalazi u Raveni. Osim navedenih podataka na ikoni piše: „svetopočivši patrijarh srpski Pajsej molitvu prinosi /tvoriti/ Gospodu“. Ikonama tog tipa određivano je mjesto nad grobom počivšeg. U ovom slučaju njena funkcija je bila višestruka: da jača molitveno sjećanje na ovog preminulog prvojerarha, da istakne svetost njegovog imena i groba. Pretpostavljamo da je prvobitno bila namijenjena obavljanju godišnjeg pomena koji je služen 2. oktobra na dan Pajsijevog upokojenja, a da je vremenom dobila i kultnu funkciju. Vjerovatno da je svetački kult ovog svetopočivšeg zaživio u vrijeme njemu po duhu podobnog naslednika patrijarha Maksima, a da je zapostavljen poslije Velike seobe i stradanja svih srpskih zemalja ispod Save i Dunava, a posebno Kosova i Metohije, 1690. Činjenica da su prosvećeni i produhovljeni ljudi, koji su održavali stalne veze sa Svetom Gorom (Georgije Mitrofanović i ovdje pomenuti zograf Jovan) i pojedini hilandarski monasi (Sava Hilanda rac Beograđanin) bili bliski saradnici i veliki poštovaoci patrijarha Pajsija mnogo govori o njemu samom. Iako nije bio Svetogorac (jedino je izvjesno da je posjećivao taj perivoj Presvete Bogorodice), ali se nadahnjivao svetogorskom duhovnošću i prosvećivao njenim prebogatim iskustvom, što nesumnjivo ide u prilog njegovoj svetosti.
Ako, s jedne strane, sagledamo žalosno stanje Pećke Patrijaršije, srpskog i ostalih naroda koji su živjeli na njenom području u momentu kada je Pajsije izabran za Patrijarha, ako napravimo ispravan uvid u nezavidan položaj pomenutih pravoslavnih naroda u turskoj carevini za cijelo vrijeme njegovog patrijarhovanja, i ako, s druge strane, shvatimo u kojoj mjeri je ovaj Patrijarh („milošću preblagog Vladike Isusa Hrista i one koja ga je rodila Presvete Vladičice naše Bogorodice“ kako je sam često govorio), unaprijedio unutrašnju organizaciju i jedinstvo Crkve, istovremeno uspješno suzbijajući nasrtaje rimokatoličke propagande, onda ćemo razumjeti da njegovo djelo ima trajnu vrijednost, a njegov lik sagledati kao svijetli primjer svakom sveštenoslužitelju. Ako obratimo pažnju na njegovu neumornu posvećenost obnavljanju zapostavljenih i uspostavljanju liturgijskog spomena Svetih iz srpskog roda, koliko je učinio na planu očuvanja kulturne baštine i doprinio razvoju srpske pismenosti, do koje mjere je podigao samosaznanje kod Srba o vrijednosti njihovog duhovnog nasleđa i vječnog dostojanstva u Hristu, zadivićemo se njegovom dubokom blagočešću i istrajnom trudoljublju, vrlinama koje su se u ličnosti Svetog Pajsija sjedinile sa oduhovljenom učenošću ovog svenarodnog učitelja i prosvetitelja.
Slava Bogu, divnome u Svetima svojim, koji ga je takvog darovao svojoj Crkvi u vremenima njenog raspeća, a u naše dane objavio njegovu svetost radi utjehe i ohrabrenja njegovom slovesnom stadu i svim pravoslavnim hrišćanima. Amin!
(Žitije Svetog patrijarha Pajsija, koje je napisao tadašnji Episkop budimljansko-nikšićki a sadašnji Mitropolit crnogorsko-primorski g. Joanikije, objavljeno je u oktobarskom, 110. broju Sveviđa, časopisa Eparhije budimljansko-nikšićke 2017. godine)
