Povodom obilježavanja jubileja 450 godina obnove manastira Morače i njegovog freskopisa razgovarali smo sa Visokopreosvećenim Arhiepiskopom cetinjskim Mitroipolitom crnogorsko-primorskim g. Joanikijem, koji će ovim povodom u nedjelju, 20. oktobra u moračkoj lavri načalsvovati svetim liturgijskim sabranjem.
Vaše Visokopreosveštenstvo, manastir Morača je velika priča naše duhovnosti i istorije, traje skoro osam vjekova… $50 godina od nas unazad je vrijeme kad je urušena država, kada smo kao narod u ropstvu,kada više nema naših kraljeva i careva Nemanjića, a manastir se obnavlja baš u tom teškom periodu naše istorije. Šta nam to govori:
-Duboki korijeni nemanjićke duhovnosti i nemanjićkog stvaralaštva koje smo dostigli u tom zlatnom periodu naše istorije ostavili su velikog traga na potomstvu Nemanjića, na njihovom narodu i čim smo malo prikupili snage poslije zapustošenja u prvim decenijama ropstva pod Turcima, mi smo krenuli u obnovu. Ono što je bilo izuzetno značajno za to vrijeme druge polovine 16. vijeka – onovljena je Pećka patrijaršija. Dugi niz decenija, skoro 100 godina ona je bila bez svog poglavara, bez patrijarha. Mudre diplomate iz srpskog naroda, među kojima je već bilo i onih koji su primili islam, su bili na dvoru kod sultana i izdejstvovali da se obnovi Pećka patrijaršija. Željeli su da učine nešto dobro za narod iz koga potiču. I prvi obnovitelj Patrijaršije bio je patrijarh Makarije.
Zašto to napominjem? Zato što je poslije obnove Pećke patrijaršije krenula duhovna, ali i svaka druga obnova u našem narodu. Imali smo nekih tridesetak godina mira pod Turcima u vrijeme Sokolovića, jer su oni preko svojih rođaka na sultanovom dvoru ostvarivali inerese za svoj narod. Naši crkveni velikodostojnici, posebno patrijarh Makarije su imali izuzetno značajnu ulogu u svemu tome.
Dakle, posle obnove Patrijaršije kreće sveopšta obnova. Manastir Moraća je zapustio negdje početkom 16. vijeka. Bio je, po svoj prilici, bez monaštva jedno vrijeme. Već 1574. godine imamo tu veliku obnovu. Obnoivljeni su krovovi manastira Morače, jer je manastir bio bez krova dugo godina, freske su bile propale, crkvena zdanja takođe su bila urušena… Sve se obnovilo za ekih pet–šest godina i 1574. godina predstavlja završetak te obnove.
Ono što je interesantno: taj duh obnove, koji je nekako duh Nemanjića, je dobio novi zamah. Iguman Toma, čuveni iguman manastira Morače, sa knezom Vukićem Vučetićem iz tog vremena, krenuo je u to veliko djelo. Zapravo, on je nastavljač nemanjićkog stvaralaštva, nemanjićke duhovnosti i u duhu Nemanjića kreće ta obnova. Naravno, nije bila na tom nivou, duhovnom i kulturnom. Radilo se onako kako se moglo raditi. To se vidi po razlici kvaliteta fresaka iz nemanjićkog doba (čuvena freska proroka Ilije i ostale koje su sačuvane) i živopisa iz 16. vijeka, iz vremena te obnove. Iako su ljudi dali sve od sebe, taj freskopis nije na nivou Nemanjića.
Radi se o freskopisu u naosu crkve, je li tako?
-U naosu crkve, u pjevnicama. On prati te obrasce iz doba Nemanjića, vjerovatno je još nešto bilo sačuvano, pa su se preko starog živopisa, koji je bio puno oštećen, koji više nije imao svoju funkciju, slikale nove freske, nažalost, slabbijeg kvaliteta. Ali, u svakom slučaju vidimo sa kojom spremnošću su ti ljudi ušli u to veliko djelo. Oni su, ipak, freskopisali cio naos crkve i pripratu kasnije. Za to vrijeme to je bilo zadovoljavajuće. I dan-danas te freske imaju, kako da kažemo, neki kvalitet, ali i veliku razliku. Eto, takva je naša istorija.
Međutim, kasnije su morački kaluđeri, pošto su i dalje ukrašavali crkvu, nalazili bolje slikare od ovih iz ovog vremena, čija imena ne znamo. Među njima se osposobljavao i čuveni slikar koji će kasnije raditi pop Strahinja Budimljanin. On je jedan od prvih slikara većeg formata koji se pojavio na istorijskoj i kulturnoj sceni. Poslije njega je čuveni Mitrofanović kojega su Moračani doveli iz manastira Hilandara fa ukrasi pojedine djelove manastira Morače. To je izuzetno kvalitetan živopis, skoro pa na nivou Nemanjića! Poslije Mitrofanovića najviše je radio slikar Jovan koga su nekada ranije zvali Kozma.Sreten Petković je utvrdio da se radi o Jovanu. Njegovih djela ima na sve strane. Ima njegovih ikona u Hilandaru, u manastiru Podvrhu i u Nikoljcu i u drugim srpskim zemljama i krajevima.
Dakle, ova obnova iz 1574. godine je početak jedne sveopšte obnove koja traje narednih skoro 200 godina.
-Kasnije je to bilo i vrijeme srpskih ustanaka. U manastiru Morači je zasijedao i Sabor arhijereja u tim vremenima…
Imamo dakle, poslije obnove manastira Morače, obnovu i njene uloge kakvu je imala u doba Nemanjića. Očigledno je a je Morača bila jak oslonac Pećkoj patrijaršiji. Patrijarh Jovan dolazi u manastir Moraču, posjećuje je više puta. On je ktitor ikonostasa manastira. On je čuveni patrijarh, mučenik, stradalnik koga su Turci zadavili u Carigradu. A njegov naslednik, patrijarh Pajsije takođe dolazi u manastir Moraču, daje podršku daljoj obnovi manastira. Slikari koji su ukrašavali Moraču u njegovo vrijeme, to su slikari koje je zapravo on sabrao i koje je on blagoslovio da rade po svim prostorima Patrijaršije. I on dolazi i popisuje sva imanja manastira Morače. To imamo u jednom natpisu u manastirskoj crkvi Svetog Nikole. Kasnije su razne istorijske prilike i neprilike učinile da ta obnova i privremeno zastane. Međutim, taj zamah koji smo dobili od Nemanjića rajao je u manastiru Morači praktično cijelo vrijeme njegove istorije, pa i do dan-danas.
-U tom pretpetrovićevskom periodu čini se da je manastir Morača bio jedan od najvažnijih centara za očuvanje našeg pamćenja, našeg identiteta
Evo, da napomenemo još nekoliko stvari. Recimo, Sveti Stefan Piperski bio je monah manastira Morače. On se tu osposobio i uznio do te visine svetosti i duhovnosti. Sveti Vasilije Ostroški – očigledno je da je bio mnogo vezan za manastir Moraču. Nije nikakvo čudo što su se prve ikone Svetog Vasilija Ostroškoga pojavile baš u manastiru Morači. To ne bi bilo da on nije bio vezan za manastir Moraču, bio je nadležni arhijerej tih krajeva. I naravno, ta duhovnost je čuvala naše pamćenje i, prosto, obnavljala i državotvornu misao u našem narodu cijelo vrijeme. Državotvorna misao ne može da dobije svoj zamah, svoju snagu i ne može da dođe do svog ostvarenja bez duhovnosti i kulture. Moračani su stalno, njegujući duhovnost i kulturu – eto, rodili su jednoga svetitelja, Svetoga Stefana Piperskoga – bili, zapravo, pokretači kasnijih oslobodilačkih pokreta, naravno kada je došlo vrijeme. To se posebno vidi u vrijeme Karađorđa, kada su i Moračani dali svoj doprinos Prvom srpskom ustanku. I u to vrijeme, nažalost po manastir Moraču i naše krajeve, mnogo se naroda iselilo, mnogo monaha iz manastira Morače otišlo je u Srbiju u to vrijeme.
-Da se još malo vratimo obnovi iz 1574. t. ulozi rovačkog kneza Vukića Vučetića u njoj. Kako rekosmo na početku razgovora, to nije vrijeme careva i kraljeva naših Nemanjića, njihove svakovrsne moći pa i finansijske. To je naprotiv bilo vrijeme sveopšte nemaštine. Šta nam to govori o ljudima koji su u tom vremenu pregli da obnove manastir?
-To možemo iščitati iz samoga živopisa. U Morači imamo ktitorske freske: Stefana, unuka Nemanjinog, koji kao ktitor podiže manastir Moraču – freska je iznad njegovoga groba – i u neposrednoj blizini freska igumana Tome i kneza Vukića Vučetića, koji u duhu nemanjićke gradnje, tradicije i stvaralaštva obnavljaju manastir Moraču, nastavljaju djelo Nemanjića i po tom osnovu dobijaju pravo da se slikaju u crkvi. To je tada bio običaj po mnogim manastirima koji su se obnavljali u vrijeme Sokolovića da se uz igumana koji obnavlja manastir slika i lokalni knez. Lokalni knez je bio dio turske administracije, ali oni su tada, kao ljudi pravoslavne vjere, kao ljudi odgovorni pred svojim narodom svuda gledali da učine nešto dobro i trajno za svoj narod. Nisu mogli kao Nemanjići, jer su imali manje mogućnosti, ali lokalni kneževi su ipak imali i nekakav poseban položaj. Mogli su doprinijeti obnovi i zbog toga su sticali pravo i da se slikaju kao ktitori, da se spominju u ktitorskim natpisima sa svim mogućim pohvalama, kako je to u Crkvi običaj za ktitore. Prosto, taj duhovni kapital koji smo stekli u doba Nemanjića, on nastavio je da živi i da se, hajde da kažemo na neki način i umnožava i u vrijeme ropstva pod Turcima kroz neprestano stvaranje kulture, kroz neprestano duhovno uzdizanje. I to nas je, zapravo, osposobilo i da sačivamo pravoslavnu vjeru, i da sačuvamo ideju slobode i na kraju opet da se oslobodimo, da opet vaskrsne srpska država što je i bilo.
-Vaše Visokopreosveštenstvo, želite li još nešto da poručite vjernima povodom ovoga velikog jubileja?
–Kad slavimo jubileje obnove nekog manastira, oni su nekako u drugom planu u odnosu na jubileje nastanka manastira, što je i prirodno. Ali jubileji obnove su izuzetno značajni. Oni, prosto, oslikavaju na najbolji način suštinu naše svete pravoslavne vjere. Svaka obnova je dejstvo vaskrsenja Hristovoga, vaskrsavanje i tog manastira, ako se radi o manastiru i tog bratstva i duhovnosti i nastavk kontinuiteta od Nemanjića pa na ovamo..
Razgovarao: Radosav Rajo Vojinović
