Ovog ljeta Gospodnjeg 2009. o Saboru Svetog Jovana Krstitelja, danu sabiranja vernih oko njegovih časnih Moštiju, naročito oko svete desnice Jovanove, čiji se prenos iz Antiohije u Carigrad tada praznuje, naša Sveta Crkva prinosi ovom velikom Svetitelju Božijem svoj novi dar – antologijsku knjigu sa izabranim crkvenim štivima u slavu i čast spomena njegovog u hrišćanskoj vaseljeni i svedočanstvima o dvijehiljadugodišnjem cvjetanju njegovog kulta i njegovih čudotvorenja, kako na Istoku, tako i na Zapadu i, posebno, u našem narodu.
Sveti Jovan Krstitelj, sin Zaharije i Jelisavete, je onaj “Anđeo” zemaljski, koga su najavljivali drevni Proroci kao “Preteču Gospodnjeg koji će pripraviti puteve Njegove na zemlji”. Za Jovana Preteču. koji se javio svijetu u pustinji kraj rijeke Jordana sa svojom propovedi pokajanja i tu krstio Samoga Bezgrešnog Gospoda, da “ispuni svaku pravdu”, Gospod je rekao da je “najveći rođeni od žene”, ali je takođe rekao i to da će onaj koji bude “najmanji u Carstvu Nebeskome” biti veći od njega, najvećega među starozavjetnim bogovidcima.
Ovim riječima Gospod je pokazao kolika je dubina i koliki beskraj Carstva Nebeskoga, i kakvo je dostojanstvo koje je Bog pripremio i onom najmanjem u Carstvu Nebeskome, i kako je mala zemlja i ono što se na njoj događa i oni koji se rađaju na zemlji, u odnosu na vječno i neprolazno Carstvo Hristovo. Ako je najveći rođeni na zemlji od žene, manji od najmanjega u Carstvu Nebeskom, onda je Carstvo Nebesko neizrecivo i beskonačno, onda je Carstvo Nebesko upravo i smisao i punoća svega onoga što se događa na zemlji, istinska i prava mjera onih koji se na zemlji rađaju.
Sveti Jovan Krstitelj, veliki na zemlji, veliki je i na Nebesima, upravo zato što je bio Preteča Hristov, i zato što je propovijedao najdublju i najsavršeniju nauku, a to je nauka o pokajanju. “Pokajmo se, jer se približilo Carstvo Nebesko”. Pokajanje je najdivniji cvijet zemaljskog poštenja i najčudesniji način ljudskoga življenja. Pokajanje je izmjena i neprekidno mijenjanje ljudskoga srca i ljudskoga uma. Ono je poziv na neprekidno usavršavanje čovjekovo, putokaz upravo ka tom vječnom i neprolaznom Carstvu Nebeskom. Jer samo oni koji se pokaju, samo oni koji se očiste, postaju dostojni Boga i njegovog prisustva i njegovog blagodatog djejstva. Pokajanje je preobražaj ljudskoga uma i ljudskoga srca, poziv na beskrajno usavršavanje, podsjećanje čovjeka na to da je nesavršeno biće, nezavisno od toga koliko darova imao ovdje na zemlji, da je sve ono što ima i što uradi ovdje, malo i sićušno u odnosu na ono, na šta ga je Bog prizvao u svom vječnom i neprolaznom Carstvu Nebeskom.
Ako je Jovan najveći od žene rođeni, manji od najmanjega u Carstvu Nebeskom, kakvi su tek onda ostali ljudi u odnosu na Carstvo Nebesko i na one koji se rađaju ne prosto vodom, nego Duhom Svetim Životvornim. A upravo to rođenje i jeste rođenje za koje je Jovan Krstitelj pripremao one koje se ovdje rađaju na zemlji. Na jednom od svojih misionarskih putovanja po Aziji, apostol Pavle naišao je na ljude koji su bili od Jovana kršteni, pa ih je pitao: “Da li ste primili Duha Svetoga?” Oni su mu odgovorili: “Nijesmo ni čuli da postoji Duh Sveti, mi smo se krstili krštenjem Jovanovim”. A Apostol im reče: “Krštenje Jovanovo je bilo krštenje pokajanja, priprema za Onoga Koji će doći”, Gospoda Isusa Hrista, Koji je već došao. I – krsti ih u ime Isusa Hrista te Duh Sveti siđe na njih, i oni tako u unutarnjoj promjeni, koju su Hristovim Krštenjem doživjeli, shvatiše da su upravo pokajanje i krštenje Jovanovo, bili priprema za Savršenoga i podsticaj za vječno i neprolazno uzrastanje u savršenstvu u Carstvu Nebeskome. Pokajanje je, dakle, prvi i poslednji poziv svakom ljudskom pokoljenju i svim zemaljskim narodima. Svaki čovjek ima zašto da se kaje: ako samo jedan jedini dan poživi na zemlji, ne može biti bezgrešan, on će se ogriješiti, a pogotovo ako živi duže vremena, svaki njegov dan, ako i ima dobra i vrline, u isto vrijeme biva ispunjavann i grijehom i slabostima. I zato je pokajanje uvijek priziv da se čistimo od onoga što nije po Bogu i što nije od Boga. Na to nas i danas poziva Sv. Jovan Prorok, Krstitelj i Preteča Gospodnji, duhovni otac hrišćana svih vremena.
Kult Svetog Jovana kod Srba
Sveti Jovan jedna je od najčešćih krsnih slava u Srba i njemu je u našim zemljama posvećeno ili bilo posvećeno preko 300 crkava i manastira. Ime Krstiteljevo, u svojim različitim oblicima veoma zastupljeno u našem narodu, čuje se često u kratkim narodnim molitvama i zakletvama osobito vezanim za krštenje i kumstvo, nekada tako poštovano u našem narodu, koje je veoma doprinosilo i svenarodnoj slozi, budući da se među okumljenim porodicama ništa zlo nije smjelo dešavati. Naši pobožni ljudi govorili su: «Pomozi, Bože i Sveti Jovane», «kumim te Bogom i Svetim Jovanom», «kumim te i jovanimim te». Za dvije okumljene porodice govorilo se – «među njima je Bog i Sveti Jovan», a za nuđenje kumstva – «ponudi mu kuma i Svetog Jovana». Kumovi su se jedan drugome zaklinjali: «Tako mi Svetoga Jovana koji je među nama!» Sve što se kumu darivalo i sve čime se kum pomagao smatralo se darom koji se čini «Bogu i Svetome Jovanu”.
Crkveni svetojovanjski kult širio se po srpskim zemljama u nekoliko talasa i pravaca, i iz same Svete Zemlje, ali ponajviše iz vizantinske prestonice Carigrada sa njegovih 38 crkava posvećenih Svetome Preteči, od kojih su najpoznatije crkva kraj carske palate u Evdomonu, koju je podigao car Teodosije Prvi i obnovio slavni Justinijan, Prodromova crkva od Petre kraj Vlahernske palate, koju je bolnicom i svakim štedrim darom darivao naš Sv. kralj Milutin i, vjerovatno, pohodio Sv. kralj Stefan Dečanski tokom svog sedmogodišnjeg carigradskog izgnanstva u Carigradu, i Prodromova crkva manastira Studiona, u kojima su se čuvali dijelovi njegove časne glave, dok se časna desnica Pretečina od 10. v. čuvala u Bogorodičinoj crkvi, zvanoj «Farska».
Najstarije svetojovanjske crkve podignute su u srpskim zemljama, po svoj prilici, u doba Justinijanovo, uglavnom u jadranskom primorju – manastir Sv. Jovana u okolini Skadra, vasilika u Svaču, vasilika Sv. Jovana u Povlji i, možda, prvobitna crkva u Sutivanu na Braču, i u jadranskom zaleđu – nedavno otkrivena vasilika u okolini Trebinja, u Zasadu, kraj novije Svetojovanjske crkve, i neubicirana crkva u okolini Bijelog Polja, kako svjedoči toponim Sutivan, nedavno obnovljena na novom mjestu.
Drugi talas snaženja kulta i građenja novih svetojovanjskih hramova kod nas počinje sa prvim zabilježenim jovanoimenjacima među srpskim podvižnicima i vladarima – Sv. Jovanom, rilskim pustinjakom, u 9. i 10.v., i Sv. Jovanom Vladimirom, kraljem zetskim, u 10. i 11. v. Sv. Jovan Vladimir (ili njegova supruga Kosara, kćer cara Samuila Ohridskog), obnavlja u Svaču justinijanovsku crkvu Sv. Jovana, a u planinama kod Debra zida čuveni Svetojovanjski Bigorski manastir, dok, vjerovatno, njegov tast Samuilo podiže Slepčevski svetojovanjski manastir kod Bitolja.
Treći talas širenja svetojovanjskog kulta kod nas, započet ili samo nastavljen podizanjem svetojovanjske crkve u Gornjem Matejevcu kod Niša 1170.g. i prilozima koje Stefan Nemanja čini crkvi Sv. Jovana u Jerusalimu, sudbonosno je obilježen djelovanjem prvog srpskog arhiepiskopa Sv. Save, koji je sa crkvenom samostalnošću svome narodu iz Nikeje donio i dio časnih Moštiju Sv. Jovana u 13. v., pošto je već prethodno svoju ljubav prema ovo Svetitelju pokazao podizanjem prve poznate nemanjićske crkve u čast Sv. Jovana, u kompleksu manastira Studenice. 1219. g., najvjerovatnije, u Žiču iz Nikeje stižu kao poseban blagoslov i znamenje dio Pretečine desnice, na čijoj umetno izrađenoj hranilnici, koja je sticajem istorijskih prilika završila u riznici katedrale u Sijeni, prvi arhiepiskop srpski ispisuje sledeću molitvu: «Desnice Pretečina, pokrivaj Savu, arhiepiskopa srbskog!»
Veliko poštovanje prema Sv. Jovanu posvjedočuje i Sv. Kralj Milutin, koji zida ili obnavlja nekoliko svetojovanjskih crkava, od one u Svaču, potpuno razorenom u mongolskoj najezdi u na samom izmaku 13.v., koji obnavlja iz temelja sa svojom kraljicom majkom, Sv. Jelenom Anžujskom, do svetojovanjskog metoha manastira Sv. Nikite u Makedoniji, crkve kod Skoplja, možda i velikog manastira Sv. Jovana kod Gnjilana, kao i bolnice pri crkvi Sv. Jovana Prodroma od Petre u Carigradu. Čudesno iscijeljeni od slepila Sveti Stefan Dečanski obnavlja Svetojovanjski manastir Slepče kod Bitolja, a patrijarh Danilo Drugi u Pećkoj Patrijaršiji, u čijim se riznicama već čuvala Pretečina desnica sa dijelom časne njegove glave zida, vjerovatno radi ukazanja posebne počasti ovim svetinjama, posebnu kapelu, posvećenu Svetom Jovanu, pri crkvi Bogorodice Putevoditeljke.
Car Dušan i carica Jelena, koja je kao monahinja poslije njegove smrti ponijela ime matere Sv. Jovana – Jelisavete, 1345. obnavljaju i štedro obdaruju manastir Sv. Jovana na Menikejskoj gori kod Sera, kao svoju novu rezidenciju na jugu, inače važnu stanicu na monaškim putevima koji su vodili sa sve nesigurnijih prostora Svete Zemlje, u tada još uvijek bezbjedne vizantijske, srpske i bugarske zemlje, naročito monaha isihasta, zvanih «sinaita». Sama Jelisaveta, nakon mučkog posječenja njenog sina Uroša Nejakog vjerovatno osim crkve na mjestu zločina, kod sela Nerodimlja u Staroj Srbiji, koja izrasta u manastir, podiže i parohijsku crkvu Sv. Jovana u samom selu .
Desnica Pretečina, koja se u to vrijeme nalazila još uvijek u Srbiji, blagoslovila je i Sv. Velikomučenika cara Lazara sa njegovom vojskom na samožrtveni podvig na polju Kosovu 1389. g., u kom su «posječenje glave pretrpjeti imali», i nimalo nije slučajno što su srpske vojvode i ratnici na čelu sa kosovskim Knezom uoči boja primili Sv. Pričešće iz ruku patrijarha Spiridona, kojima je časna glava Pretečina sa njegovom časnom desnicom vjerovatno i tada blagosiljala hrišćanski narod spreman za posljednju žrtvu, upravo u «bijeloj Samodreži crkvi» kod Vučitrna, posvećenoj Sv. Jovanu, crkvi svoga zavjetnog, Bogom blagoslovenog samoodržanja u znaku borbe “za Krst Časni i slobodu zlatnu”. Samo Pričešće Svetim Tajnama Hristovim i blagoslov (čestice) glave i desnice Pretečine mogli su toliko osnažiti njihovu ljubav i njihovo pokajanje da uspoje vjekovnu himnu borbenog duha srpskog hristoljublja: “Umrimo da svagda živi budemo. Ne poštedimo sebe, da živopisan uzor drugima budemo…Pa ako će i mač glavu, i koplje rebro, i smrt život uzeti, mi ćemo se dušmanima boriti…da se sa Hristom proslavimo!” Kosovski zavjet našeg svetosavskog naroda sav je sadjeven oko dva biljega – «Biljega Božijeg koji bijese bije», tj. Krsta kao znamenja krsnovaskrsne Pobjede Hristove, i, besumnje, što se manje ističe, oko (čestice) usjekovane glave i desnice Pretečine koje su, mora biti. ispratile Sv. Kneza Velikomučenika i njegovu vojsku u odsudnu bitku, iz Svetojovanjske crkve Samodreže kao njegovog vječnog spomenika. Duhovne spone Sv. Jovana Krstitelja i Sv.kneza Lazara toliko su snažne i sudbinske da kivot sa Moštima Kneževim sa monasima izbjeglim iz manastira Ravanice pred Turcima 1697. nalaze svoje pribježište upravo u manastiru Sv. Jovana Preteče na Fruškoj gori, zvanom Vrdnik, kasnije, poslije obnove prenamijenjenom prazniku Vaznesenja Gospodnjeg, u čast prve Ravanice, i prozvanom Vrdnička Ravanica.
Zbog toga nimalo nije slučajno što su neprijatelji našeg pravoslavnog roda, nastojeći – što sabljom, što “poslasticama vjere raznoraznih demonskih mesija”, koji su harali i danas haraju našim zemljama – da zatru svetojovanjski i svetolazarevski duh našega naroda, duh svjedočenja i odbrane Božije istine i Božijih svetinja do smrti, redovno udarali na svetojovanjska njegova znamenja – ne samo na “bijelu crkvu Samodrežu”, koju su, osirotjelu i napuštenu od potamanjenog ili izbjeglog ili prevjerenog naroda, Arnauti konačno srušili 1898. g., nego i na sve one svetojovanjske, i, naravno, sve druge crkve koja su kao žarišta istoga duha bile izložene razaranjima – od velikog manastira Sv. Jovana kraj srednjovjekovnih Gnivljana u Staroj Srbiji, koje Džinić-beg ruši, i podiže na njemu svoju kasabu Gnjilane, do Svetojovanjske crkve mučenice u Jasenovcu, pretvorene 1941.g. sa cijelim selom u najveće srpsko pogubilište 20.v., crkve Sv. Jovana u Starom Selu kod Otočca, srušene i zaravnjena tuđmanovskim bagerima 1991. i minirane crkve Svetog Jovana u Pećkoj Banji 17. marta 2004.
Ali, kao što je konstanta svetojovanjskog kulta u našem narodu bilo stradanje, kada treba i do same smrti, zbog vjernosti svojim hrišćanskim zavjetima, tako je konstantu, bar do ovih naših nesrećnih vremena, predstavljala i žilava istrajnost našega roda u obnovi razrušenih crkava i manastira, sela i gradova, kao izraz žive vjere kadre da Božijom silom u sebi pomjera gore razorene baštine u svim krajevima raskomadanog srpstva. Tako je zavjetna Svetojovanjska crkva Samodreža, razrušena 1898., obnovljena svenarodnim prilozima, vaskrsnula 1932. g., na Vidovdan, svečano osvećena rukom srpskog patrijarha Varnave, sedam godina kasnije, u vreme državnog nametanja konkordata sa Vatikanom mučenički umorenog usred Beograda.
Vaskrsnula je Samodreža čudesno baš iste one godine kada je desnica Pretečina ponovo, po drugi put stigla među Srbe, kao zavjetni poklon mučenički postradale carske porodice i njene posječene glave, cara Nikolaja Drugog Romanova, dvije godine kasnije takođe prevratničkom rukom ubijenome kralju Aleksandru Karađorđeviću. Odmah po izbijanju Drugog svetskog rata u bjekstvu mladoga kralja Petra, časna desnica stigla je do Ostroškog manastira u Crnoj Gori, u kome se i zaustavila, pohranjena u manastirske skrivnice zajedno sa drugim dvijema svetinjama – česticom Časnoga Krsta i ikonom Filermske Bogorodice. Te 1941. crkva Samodreža je arnautskom rukom obijena, freske i ikonostas uništeni, sasudi i utvare crkvene polupani i pocepani. Poslije rata komunistički vlastodršci u Crnoj Gori bukvalno otimaju od ostroškog bratstva tri karađorđevićevske svetinje i zatvaraju ih u svoje mračne sefove, daleko od očiju crkvene javnosti, izložene i same dugogodišnjem državnom teroru. Crkva Samodreža biva poslije rata opet obnovljena i osvećena. 1981., Arnauti je opet obijaju i skrnave, a tadašnji episkop Raškoprizrenski, g. Pavle, ponovo je osvećuje i privodi namjeni, ali u talasu narastajućeg arnatskog terora u njenoj blizini, na pragu svoje kuće, već 1982.g. biva ubijena treća po redu muška glava u tri pokolenja srpske porodice Milinčić, mladić Danilo, nagoveštavajući nove pogrome nad Srbima. I, zaista, sedamnaest godina kasnije Stara Srbija ponovo gori od arnautskog nasilja, paljevina i razaranja koji su buknuli na Kosovu i Metohiji sa ulaskom evroatlantskih „mirotvoraca”. Jedna od crkava postradalih u pogromima opet je Svetojovanjska crkva u selu Samodreži u kome više nije preostala nijedna srpska glava – opljačkana je i iznutra zapaljena, a groblje oko nje porušeno. Samodrežu crkvu arnautski krstolomci ne zaobilaze ni u pogromima 17. marta 2004. g., smatrajući je i nehotice nepodnošljivim znamenjem postojavanja Srba na zemlji koja im je oteta. 17. februara 2008. uz saglasnost dela međunarodne zajednice Arnauti na Kosovu i Metohiji, proglašenjem jednostrane nezavisnosti otcijepljenog dijela Srbije, pokušavaju da ozvaniče svoju otimačinu, pokupovavši krvavim parama indulgencije za svoje zločine…Jednom riječju, kako bi rekao gospodar zetski Đurađ Crnojević, sin jovanoimenitog oca, “usled grjehova naših postiže nas željezna palica” novoagarjanska, i to “ne prosto bijući, no ubijajući, i dođoše neznabošci na dostojanje Božije i crkve razrušiše”…
A, gle, još uoči ratova, koji su prethodili ovom posljednjem raspeću Stare Srbije, devedesetih godina 20. vijeka, na čudesan način, posle višekratnog javljanja njemu nepoznatog čovjeka u snu, koji ga je podsticao da vrati crkvene svetinje njihovom pravom vlasniku – Srpskoj Crkvi, jedan policijski službenik nemirne savjesti pokreće postupak njihovog vraćanja u riznicu manastira Cetinjskog Mitropolije Crnogorsko-primorske. I tako časna desnica Pretečina ponovo biva visoko uzdignuta pred očima vjernih i pružena njihovom poklonjenju na Ivanjdan 1993.g., kivotu Sv. Petra Cetinjskog. Izdržavši strpljivo sve duge godine brozomornog zatočeništva, sa česticom Svetog i Životvornog Krsta Gospodnjeg, ruka koja je krstila Hrista Spasitelja opet osviće među nama, ovoga puta u Crnoj Gori, manastiru Presvete Gospođe Ivana Crnojevića, da nam ponovi drevnu propovijed: “Pokajte se, jer se približilo Carstvo Nebesko”. Pokajmo se, zato. i mi, mnogogrešni Srbi, jer je pokajanje put u Carstvo Nebesko, u ostvarivanje istinske zajednice, vječne i neprolazne, oko imena Božijeg, oko Oca i Sina i Duha Svetoga, Zajednice na koju su prizvani svi zemaljski narodi.
+AEM Crnogorsko-primorski
AMFILOHIJE
Monografija „Sveti Jovan Krstitelj i Preteča Gospodnji“ – Predgovor
