Piše: protojerej Slobodan Lukić
U savremenoj pastirskoj praksi, važno pitanje koje zahtijeva obuhvatniji pristup jeste – pitanje kremacije, spaljivanja tijela upokojenih. Zvanični stav Stav Srpske pravoslavne Crkve po pitanju opijela kremiranima, jeste sledeći: Ako je pravoslavni hrišćanin kremiran mimo svoje volje, sveštenik mu može održati opijelo prije kremiranja, ali ne u krematorijumu, nego ili u crkvi ili kapeli. Može to učiniti i nad urnom sa njegovim pepelom, ali u oba slučaja po blagoslovu Episkopa. Međutim, u praksi se često sreću odstupanja od ovog uputstva, a razlozi tome su različiti. Stoga je neophodno posvetiti pažnju ovom važnom pitanju i ukazati na bogoslovske i pastirske principe koji bi pomogli da se održi ispravna praksa.
Istoriju i razvoj ideje i prakse kremiranja u Evropi, kao i u Srbiji, iscrpno je predstavila Aleksandra Pavićević u knjizi “Plamena tela“. Kako autorka s pravom zapaža, prelomni momenat u prihvatanju kremacije bila je Francuska revolucija. Njena zasluga nije bila toliko u promociji novog načina sahranjivanja, jer to i nije bio njen cilj, već u ideološkom naslijeđu koje je tom prilikom u ideju kremacije ugrađeno. Revolucija je aktuelizovala mogućnost promjene poretka, ne samo društvenog, nego i prirodnog. Civilizacijsko “preumljenje“ koje je revolucija donijela najdirektnije se odrazilo u sferi koja je tradicionalno pripadala Crkvi, kao što su smrt i pogreb. U evropskim zemljama, pokret koji je težio da afirmiše kremaciju je u početku naišao na otpor hrišćanskih crkava. Međutim, vremenom je taj otpor popuštao, te je u različitim državama i u različitim trenucima kremacija bila prihvatana. Najpre su spaljivanje mrtvih prihvatile protestantske crkve i zajednice, koje su već od kraja 19. veka počele da se prilagođavaju sve većem interesovanju za kremiranje. Rimokatolička crkva je apsolutnom normom smatrala inhumaciju, ali je 1917. godine izdala zakon kojim je dozvolila kremaciju u izuzetnim slučajevima (uglavnom kada se radilo o velikim epidemijama zaraznih bolesti). Godine 1963. instrukcijom Svete stolice Piam et constantem ukinute su kazne prethodno predviđene za kremcioniste, a iste godine je izdata i instrukcija De cadaverum crematione. Godine 1969. postkoncilarni liturgijski komitet je u dokumentu Ordo Exsequarium omogućio da se posmrtni ritual može održati kako na groblju tako i u krematorijumu.
Ideja moderne kremacije i kremiranje u prethrišćanskom kontekstu nikako nisu počivale na istim ni kulturološkim ni teološkim premisama. Zato Crkva od 19. vijeka dolazi u situaciju da se na nov način izjasni u odnosu na ovu praksu. Pravoslavna Crkva nije nikada odobrila kremiranje ali je tokom vremena uspostavljena vrsta prećutnog pristajanja na obavljanje hrišćanske posmrtne službe nad pokojnicima koji će biti kremirani. Ovo, međutim, nije nikada postalo opšta praksa, te je odluka o održavanju opijela varirala, a i danas varira, od jedne do druge eparhije, pa čak i od jednog do drugog sveštenika. Ovakva rješenja karakterišu Rumuniju i Srbiju, dok, na primjer, u Grčkoj, Crkva zauzima najmanje pomirljiv stav. O kompleksnosti situacije u ovoj državi svjedoči i činjenica da je tamo prvi i za sada jedini kreamtorijum otvoren tek 2019. godine.
Iako Pravoslavne pomjesne crkve do danas nisu promijenile svoj, ranije iskazan zvanični stav o pitanju kremacije, ipak se u praksi sreću različiti pristupi ovoj problematici. Najvažniji razlozi zbog kojih se Crkva protivila kremaciji bili su u prvom redu dogmatske prirode i odnosili su se na shvatanja o svetosti ljudskog tela, psihosomatskom jedinstvu ljudske ličnosti i na vjeru u vaskrsenje (i) tijela. Teolozi su priznavali da Vaskrsenje ne može da bude ometeno spaljivanjem tijela, ali su insistirali na suštinskoj razlici između prirodne degradacije, uništenja materije i one u kojoj je odlučujuća intervencija samostalne i od Boga otuđene ljudske volje. Osim toga, duga istorijska tradicija sahranjivanja potvrđena i primjerom sahrane Gospoda Isusa Hrista, bila je snažan argument u borbi protiv novih pristupa u tretiranju mrtvog tijela.
Sinod RPC je 1927. godine donio odluku kojom se zabranjuje vršenje opijela nad onima koji će biti kremirani. Ovoj odluci prethodio je višegodišnji period tokom koga je preveden zbornik crkvenog prava dalmatinskog episkopa Nikodima Milaša iz 1875. godine. Na Arhijerejskom saboru RPC 2016. godine kremacija nije prihvaćena kao forma pogrebenja, ali je tada ustanovljeno da Crkva može da molitveno pominje one hrišćane čija su tijela spaljena. Tada su arhijereji primjetili da se u Bibliji nalazi samo jedan obavezan uslov za pogrebenje – čitanje molitvi nad upokojenim, i zato Crkva govori da na kremaciju, kao i na običnu sahranu, treba pozvati sveštenika da izvrši zaupokojenu službu. Pri tome, obaveza sveštenika je da napomene parohijanima o odnosu Crkve prema tom procesu. Saglasno stavu Sabora, poslije kremacije prah upokojenog po pravoslavnom predanju treba biti sahranjen u zemlju.
Tokom 20. vijeka i u Rumuniji su vođene široke rasprave o pitanju opravdanosti kremacije, u kojima su brojni predstavnici Rumunske Crkve iznijeli niz teoloških argumenata koji ukazuju na neprihvatljivost spaljivanja pokojnika sa aspekta hrišćanske vjere i učenja. Bade Ciresanu, profesor Teološkog fakulteta u Bukureštu, 1912. godine piše i publikuje studiju o kremaciji sa liturgijskog stanovišta, a sveštenici često organizuju proteste protiv kremacije.
Zaborav smrti
Ideja moderne kremacije počiva na konceptu individualnosti i slobodnog izbora, kao i na shvatanju da čovjek i nakon smrti ostaje vlasnik svoga tijela. Zbog težnje ka protjerivanju smrti iz javnog prostora – što je vršeno bržim i neosjetnijim uklanjanjem mrtvog tijela – dolazilo je i do reformi pogrebnih rituala. Sahrana je ostala važan društveni događaj, ne samo za porodicu, nego i za širu zajednicu, ali stari rituali bivaju zamjenjivani novim – poklopac na sanduku sve češće je spušten, a poslednji cjeliv pokojnika zamjenjuje ljubljenje zatvorenog kovčega u kome se on nalazi. Brzim i trajnim uklanjanjem mrtvog tijela iz prostora živih, kremacija je omogućavala efikasnu revitalizaciju sistema. U ovome je, kako zapaža A. Pavićević, kao odličnog saveznika imala i sekularizovano i suštinski preinačeno hrišćansko učenje o besmrtnosti, koje se od toga vremena, u laičkim interpretacijama, prvenstveno odnosi na shvatanja o duši.
Dualizam koji je svojstven određenim teološkim strujanjima, kulminirao je u protestantskoj teologiji tokom 19. i 20. vijeka i doveo je do spiritualizacije dogme o Vaskrsenju, a u određenom obliku ušao je i u pravoslavnu teologiju. Na taj način, ono što je započeto sa reformacijom, prerađeno i u kulturu prevedeno prosvjetiteljstvom, i konačno otjelotvoreno postmodernom jeste zapravo gubitak vjere u Vaskrsenje (tijela), odnosno u konačno oboženje i ponovno sjedinjenje duha i materije u vječnosti. U tom kontekstu, kremacija postaje sasvim prihvatljiva ideja, jer, kada fizičko tijelo prestane da živi, ostaje duh koji ne predstavlja nikakvu prepreku da se njegovo dotadašnje stanište (tj. tijelo) potpuno uništi.
U novom kulturnom kontekstu, smrt se sve manje posmatra kao prelazak u vječni život, a sve više kao prirodni fenomen objašnjiv uz pomoć znanja prirodnih nauka. Smrt postaje isključivo smrt tijela, dok duša (za one koji u nju još vjeruju), nakon tjelesne končine, nastavlja svoju bespočetnu i beskonačnu egzistenciju. Ovakvo shvatanje svakako će pogodovati širenju ideje kremacije, čiji je jedan od osnovnih argumenata počivao na izlišnosti sahranjivanja (čuvanja) tijela.
Ideja kremacije u Srbiji – stav SPC
Ideja kremacije u Srbiji se širila zahvaljujući onima koji su svoju brigu usmjerili prvenstveno ka tijelu – zahvaljujući ljekarima, najpre Jovanu Jovanoviću Zmaju, a zatim dr Vojislavu Kujundžiću, koji 1904. godine u Beogradu osniva Društvo „Oganj“ za spaljivanje mrtvaca. Izvodi iz radnog materijala ovog društva, koje A. Pavićević dokumentuje u pomenutoj studiji, sadrže ponajviše rasprave o visokoj estetičnosti kremacije, nasuprot neprijatnih prizora truljenja i propadanja, zatim proračune koji ukazuju na prihvatljiviju cijenu kremiranja, kao i tvrdnje da se kremacijom, više nego klasičnom sahranom, brišu socijalne i ekonomske razlike među ljudima.
U Izvještaju sa Treće redovne skupštine “Ognja“ našla se i vijest o smrti mladog ljekara, Marka Markovića, koji je umro 13. marta 1907. godine u Jeni, gdje je izvršena i kremacija njegovih posmrtnih ostataka. Urnu sa pepelom donio je u Beograd njegov otac, beogradski trgovac Joca Marković, i položio je u porodičnu grobnicu na Novom groblju. Ovome je prisustvovalo, kako navodi Kujundžić, mnogo svijeta, a prije samog čina polaganja, urnu je blagosiljao jedan beogradski prota ,,čitajući iste crkvene molitve, kao da pred sobom ima tijelo u mrtvačkom sanduku […] poslije su svi prisutni ljubili urnu…“. Pepeo Vidosave Popović, supruge Ljubomira Popovića, inženjera, koja je umrla i kremirana u Ženevi 1909. godine, takođe je ispraćen uz vjerski obred obavljen nad porodičnom grobnicom na Novom groblju u Beogradu. Zanimljivo je spomenuti da je pokojnica izgleda bila ćerka arhimandrita Arsenija, starješine manastira Rakovica, a da je u opisu ovog događaja naznačeno da su samo dva beogradska sveštenika pristala da izvrše opijelo.
Nedefinisanost odnosa sveštenika prema kremaciji, o čemu svjedoče i navedeni primjeri, potiče od toga što SPC sve do 1934. godine nije zauzela zvanični stav po ovom pitanju. Nakon javne polemike u Politici 1929. godine, bogoslovska omladina je u tekstu u časopisu Svetosavlje, 1932. godine, kritikovala protu Milivoja Petrovića, koji je na slavi Društva „Oganj“ prerezao kolač i rekao da smatra da će Crkva uskoro ozakoniti akcije kremacionista. Vidjeći u Srpskoj Crkvi najvećeg protivnika za prihvatanje kremacije, Vojilsav Kujundžić se trudio da i na predavanjima, i u publikacijama “Ognja“, naglasi da kremacionistička ideja nema nikakve veze ni sa religijom ni sa Crkvom. Članovi društva su se čak izjašnjavali kao hrišćani, a u prilog tome trebalo ja da govori i ustanovljavanje slave Društva, pri čemu je za svetitelja-zaštitnika izabrana Ognjena Marija. Njen praznik je nekoliko godina obilježavan po crkveno-narodnim običajima, uz prisustvo sveštenika koji je rezao slavski kolač, hora koji je pjesmom pratio službu i velikog broja uglednih Beograđana. Međutim, kao što je već spomenuto, 1934. godine Sveti arhijerejski sinod donosi rješenje kojim se sveštenicima Srpske pravoslavne crkve zabranjuje da učestvuju u obilježavanju slave kremacionističkog društva.
Stav Srpske pravoslavne crkve po pitanju kremiranja je i tokom narednog perioda ostao gotovo nepromijenjen, s tim što nije bilo potrebne aktivnosti u pogledu obrazlaganja neispravnosti kremacije. Ovo možda i nije bilo neophodno u vrijeme kada su se lojalnost i poštovanje crkvene discipline podrazumevali kod najvećeg dijela njene pastve, ali se može reći da se predratna neaktivnost Srpske pravoslavne crkve odrazila na shvatanja kasnijih generacija. Tako se važnost pitanja ponovo nametnula crkvenoj javnosti i u drugoj polovini 20. vijeka. Međutim, u periodu između šezdesetih i devedesetih godina u crkvenoj publikaciji štampano je svega nekoliko tekstova o kremaciji. Oni su izražavali da je stav Crkve ostao nepromijenjen – kremacija je smatrana nehrišćanskim činom, a služba za upokojene bila je i ostala služba koja se vrši nad kovčegom i nad grobom. Nekoliko tekstova koje je o problemu kremacije napisao Patrijarh Pavle, Crkva je naprije štampala kao separate u Glasniku, a potom su oni objedinjeni i objavljeni u okviru trotomne edicije „Da nam budu jasnija neka pitanja naše vere“. Patrijarh je sugerisao da sveštenici mogu vršiti opijelo nad pokojnicima koji nisu kremirani po sopstvenoj volji.
U novije vrijeme, tačnije 2006. godine, časopis Mitropolije crnogorsko-primorske Svetigora objavio je kraći tekst o spaljivanju mrtvih, a u međuvremenu su za ovu tematiku interesovanje povremeno pokazivali i sekularni listovi i novine kao što su Politika, NIN, Kurir i Danas. Manje ili više senzacionalistički tekstovi, po pravilu su se osvrtali i na stav Srpske pravoslavne crkve po pitanju kremacije, te su svakako bili prenosioci informacije sa kojom, na primjer, necrkveni građani možda nisu bili dovoljno upoznati.
Bogoslovske ocjene pitanja kremacije
Sa aspekta pravoslavne teologije, tijelo igra suštinsku ulogu u našem spasenju. Počev od krštenja kada se pomazuje „uljem radosti“, pa sve do čina pogrebenja kada se takođe pomazuje uljem i vinom, čovjekovo tijelo je ono koje on „upotrebljava“ za život po zapovijestima Božijim. U Svetom pismu nalazimo više primjera koji potvrđuju da je kremacija strana i protivna istinama hrišćanskog učenja. Tako u Prvoj poslanici Korinćanima apostola Pavla čitamo: „… proslavljajte Boga vašim tijelom i duhom koji su Božiji“ (1Kor. 6,20). Ovo znači da naša tijela i duše pripadaju ne nama, nego Bogu i da stoga nemamo apsolutno pravo da činimo s našim tijelom ono što nije u skladu sa Božijim naznačenjem. Pravoslavni hrišćanin koji postupa po predsmrtnoj želji onih članova rodbine koji žele da budu kremirani i dopušta da njihova tijela budu spaljenja, zapravo skrnavi tajne Krštenja, Miropomazanja, Braka i Svete Evharistije time što zanemaruje činjenicu da je tijelo pokojnika, za njegovog života, bilo primalac i nosilac blagoslova i darova Duha Svetoga. Svako nasilje nad mrtvim tijelom predstavlja skrnavljenje hrama Božijeg. Prema tome, odgovornost je ne samo na kliricima, nego na svim pravoslavnim vjernicima, da učine sve što je moguće kako bi one koji prihvataju kremaciju uvjerili da je taj običan pogrešan i antihrišćanski.
Budući da je u ovom vijeku, u stanju „čekanja vaskrsenja mrtvih“, tijelo hrišćanina pozvano na spasenje, preobraženje i konačno oboženje u Tijelu Vaskrslog Hrista, ono ima ne samo prolazni, privremeni, nego prevashodno eshatološki značaj i vrijednost. Kremacija se javlja kao nasilno uništenje Božije tvorevine i dara, a često i kao izraz nevjerovanja u vaskrsenje, te je tačna ocjena da je kremacija „djelo mržnje i protest protiv vječnosti.“ (o. Rafail Karelin). Najvažniji argument protiv kremacije temelji se na događaju pogreba Gospoda Isusa Hrista. Jedan od najupečatljivijih momenata u bogosluženju Velike subote jeste čin iznošenja Plaštanice koji simvoliše pogrebenje Spasitelja. U bogosluženju ovog dana otkriva se duboki smisao tajne novog života koji se rađa iz Hristove krsne smrti i Njegovog životvornog Groba. U himnografiji ovog svetog dana iskazan je osnovni smisao Velike subote: životvorno upokojenje Gospoda Hrista tijelom u grobu i pobjedonosni silazak s dušom u Ad. Sve to nagovještava prve zrake pahalne zore i objave Njegovog svečanog vaskrsenja. Obavijanje tijela Spasiteljevog čistim platnom i pomazivanje mirisiima potresni su momenti koji čine srž crkvene praznične himnografije i koji snažno naglašavaju odnos Hristovih sljedbenika prema Njegovom tijelu. I brojni drugi momenti i teme nedjelja po Vaskrsenju (Tomina nedjelja, Nedjelja Mironosica itd.) upravo svjedoče o realnosti vakrslog tijela Hristovog. S tim u vezi, jedino je tradicionalni hrišćanski način pogrebenja upokojenog hrišćanina liturgijski potpuno osmišljen.
Imajući sve navedeno u vidu, složićemo se sa riječima A. Šmemana da „kremacija nije samo tehnika, već bogoslovska izjava – ona govori da je čovjek stvar koja se spaljuje, ne ličnost koja se polaže u nadu vaskrsenja.“
