Na početku drugog polugodišta u školskoj 2020/21. godini, profesori i učenici Bogoslovije Svetog Petra Cetinjskog na Cetinju, primili su vrijedan dar, reprint izdanje knjige „Prvi srpski bukvar sa čitanskom za škole u Crnoj Gori“.
Knjiga Bukvar o čijem nastanku, sadržini i izgledu je riječ u ovoj knjizi, rezultat bliske saradnje, koja se, prije tačno 150 godina, odvijala između Somborske Srpske učiteljske škole (Preparandije), te njenih nastavnika i đaka, sa prosvetnim vlastima Kneževine Crne Gore.
Kao najrazvijeniji pedagoški centar u Srba tokom poslednje 19. vijeka, somborska Srpska preparandija i posebno njen nastavnik (kasnije i dugogodišnji upravnik) Nikola Vukićević, znatno i konkrektno su pomogli uspostavljanje prvog savremenog školskog sistema u Crnoj Gori, u duhu srpske solidarnosti i zajedničkih duhovnih i tradicionalnih vrijednosti. Kao kruna te saradnje, u somborskoj Srpskoj preparandiji, nastao je 1869/70.g. i prvi „Bukvar sa čitanskom za škole u Crnoj Gori“, koji su na predlog dr Đorđa Natoševića, sastavili nastavnik i pedagog Nikola Vukićević i đaci članovi somborske đačke družine „Venac“. Za ovu svesrdnu i bratsku pomoć crnogorski knez je odlikovao somborskog nastavnika Nikolu Vukićevića.
Povodom 150. godišnjice od ovog lijepog primjera povezanosti srpskog sjevera i juga, autor, izdavači i načinili su knjižicu koju su poslali Cetinjskoj bogosloviji, kao dar izdavača (UG „Norma“ Sombor i Gradska biblioteka“Karlo Bijelicki“ Sombor) i donatora izdanja (Privredne komore Vojvodine).
Recenzenti reprint izdanja knjige „Prvi bukvar sa čitankom za škole u Crnoj Gori“ su prof. dr Saša Mrković i prof. dr Jelica Stojanović, lekturu i korekturu knjige uradio je dr Dragoljub Gajić, dok se dizajnom knjige baviio je J. M. Jofke. Knjiga je štampana je u tiražu od 100 primjeraka u Somboru 2020. godine.
Ovu vrijednu i zanimljivu knjigu Cetinjskoj bogosloviji poslali su dr Jovan Vujičić i autor Milan Stepanović.
Iz uvodne riječi autora i recenzenata knjige
U uvodnoj riječi autor knjige koja sadrži i reprint izdanje Bukvara Milan Stepanović je između ostalog zapisao:
„Bukvar je prva školska knjiga svakog đaka, njegova prva radost i prva muka“, koja se na srpskom jeziku, kao pojedinačno izdanje, najranije javlja još krrajem 16. stoleća, a namenski, za tek pokrenute srpske osnovne škole u Habzurškoj monarhiji, od prve polovine 18. stoleća. Bukvar je uvek početak kraćeg ili dužeg obrazovnog putovanja, koje često traje i ceo život. I što dublje zalazimo u prošlost, ranija izdanja bukvara sve više dobijaju na značaju u prosvetnoj istoriji našeg naroda.
Pred čitaocem je reprint izdanje „Bukvara sa čitanskom za škole u Crnoj Gori“, čime obeležavamo jedno i po stoleće od izlaska prvog namenskog školskog bukvara za učenike osnovnih škola u Crnoj Gori, koji su tada, uz pomoć ruske vlad ei srpskih intelektualaca iz Vojvodine, ustrojeni na savremeni način. Možda će neupućenom čitaocu biti neobično što s eova godišnjica obeležava iz Sombora, starog središta srpske prosvete i kulture u Vojvodini, ali kada se zna da je prvi savremeni školski bukvar za Crnu Goru nastaou znamenitoj somborskoj Preparandiji, odnosno u prvoj Srpskoj učiteljskoj školi, onda ovaj razlog postaje jasniji…“.
Recenzent knjige prof. dr Saša Marković, istoričar u svom predgovoru za knjigu pod nazivom „U potrazi za identitetom“ je između ostalog rekao „Srbi su, već početkom 19. veka, otpočeli svoju „nacionalnu revoluciju“, svesni potrebe međusobne saradnje, bez obzira na teritoriju i njen trenutni geopolitički status. Taj istorijski proces bio je nemolosrdan za neodlučne i pretila je asimilacija čitavog naroda. Da bi s eomogućio taj proces, otpočela je bitka za razvoj obrazovanja i vaspitanja, kao i jačanje njihove školske infrastrukture.
Patrijarhalno društvo pružalo je otpor usled neverice prema novotarijama, ali je, zahvaljujući insistiranju vodećih ljudi, pre svega vladika u Crnoj Gori i kneževa u Srbiji, taj proces napredovao. O tome su svjedočili brojni putopisci koji su, u to vreme, prolazili Balkanom i ostavili pisani trag o jedinstvenom razdvojnom putu Srba. U Crnoj Gori, dolaskom Nikole I Petrovića za kneza 1860. godine, država je otpočela da sprovodi sve ozbiljnije reforme u pravcu jačanja institucija i zakonodavstva…
Posledica toga je i štampanje „Bukvara sa čitankom za škole u Crnoj Gori“, zahvaljujući odlučnosti Somborca Nikole Đ. Vukićevića, višedecenijski vrsnog nastavnika i direktora Srpske preparandije u Somboru, javnog delatnika i rodoljuba, možda najkreativnijeg i organizaciono najprosvećenijeg srpskog pedagoga tog vremena. Takvim njegovim osobinama besumnje je doprinela i dugogodišnja saradnja sa dr Đorđem Natoševićem. Ova aktivnost ostavrena je u okviru tesne saradnje Srba „prečana“ sa sunarodnicima u Crnoj Gori na razvoju ideje o opštem obrazovanju dece. Srbima u Habzburškoj monarhiji, manjkalo je slobode, što ih je privlačilo da se posvete kulturno-obrazovnoj misiji u slobodarskoj Crnoj Gori“.
U svom tekstu recenzije „Značajan doprinos istoriji srpskog bukvara i gramatike“, prof. dr Jelica Stojanović, istorijski je izložila tradiciju srpskih bukvara, od najastarijeg do „Prvog bukvara sa čitankom za škole u Crnoj Gori“, i između ostalog zapisala: „Tradicija srpskih bukvara je duboka i vjekovna (čime se mnogi narodi ne mogu pohvaliti). Za srpski jezik i kulturu veoma je važan davnašnji predak srpskih bukvara „Minhenski abecedar“ pisan u 12. vijeku, na poslednjem listu satrijeg kodeksa.
Poznata su još dva srpsko ćiriličko-glagoljička abecedara, koji su zabilježeni u „Čajničkom jevanđelju“ i „Radoslavljevom zborniku“, iz 14-15. vijeka. Prvi srpski bukvar štampan je 25. maja 1597. godine u Veneciji (kao prva knjiga na kojoj se ima učiti i čitati srpski), a pisac „Prvog srpskog bukvara“ na srpskloslovenskom jeziku je Inok Sava, monah manastira dečani, rodom iz Paštrovića… U drugoj polovini 18. i početkom 19. vijeka nastalo je nekoliko bukvara kod Srba (srpskoslovenskih i ruskoslovenskih): „Rukopisni bukvar“ Gavrila Stefanovića Venclovića (1717) i „Bukvar“ Zaharija Orfelina (Venecija 1767, u štampariji Dimitrija Teodosija). Kurcbek je 1774. godine u Beču štampao bukvar „Načalnoje učenije čelovjekom hošjaščim učitisja slavenskom čteniju“. U nedostatku srpskih bukvara, u teškim i besudnim vremenima, dolazili su bukvari iz pravoslavne i duhovno i jezički, pa i u bukvarima, bliske Rusije. Negdje u maju 1726. godine, stiže učitelj i prevodilac iz Rusije Maksim T. Suvorov i iste godine otvara u Karlovcima „Slavjansku školu“. Prvi učitelj ruskoslovenskog jezika, Maksim Suvorov, za potrebe srpske prosvjete sa sobom je donio 400 primjeraka tzv. „moskovskog bukvara“Teofana Prokopoviča, štampanog u Moskvi 1724. godine na ruskoslovenskom jeziku i na ruskoj crkvenoj ćirilici: „Pervoje učenije otrokom“.
Ovaj bukvar prvi put je preštampan u Srba u Rimniku 1726. godine (to je prvi prvi ruski bukvar preštampan kod Srba). Iste, 1724. godine, štampan je tzv. „Kijevski bukvar“ (u kojem je preštampani ruski bukvar kijevskog izdanja) koji je nazivan „Bukvar ili načalnoje učenije čelovjekom hotjaščim učitisja slaveno-serbskimi“ (Beč 1770). Međutim, prije svih ovih poznatih bukvara, postojao je na srpskim prostorima bukvar ruskoslovenske redakcije štampan u Sant Peterburgu, koji se kon nas naziva i „Savinski bukvar“. Štampan je krajem 17. vijeka (1692. godine), u saivoru naše slovesnosti. Na srpske prostore donesen je primjerak tog „Bukvara“ u prvoj polovini 18. vijeka. Iz njega je, kako se može naći u izvorima, učio i Petar II Petrović Njegoš. U prvoj polovini 19. vijeka pojavljuju se dva najznačajnija bukvara štampana srpskim narodnim jezikom. U Beču, 1827. godine, štampan je bukvar Vuka Stefanovića Karadžića, nazvan „Prvi srpski bukvar“.
Štampan je reformisanom, srpskom ćirilicom, iako su u školama i dalje primjenjivani bukvari na crkvenoslovenskom jeziku. Ovo izdanje se potom nastavlja, prerastajući u tradiciju. Godine 1836. štampan je „Srpski bukvar radi učenja mladeži crkvenomu i građanskomu čitanju“ Dimitrija Milakovića, u Mitropolitskoj knjigopečatnji na Cetinju, prema blagoslovu vladike Petra II Petrovića Njegoša. Srpskom bukvaru u Crnoj Gori se uskoro pridružila i srpkska gramatika. Bukvari su sa gramatikama najznačajniji priručnici za savladaavnje osnovnih znanja o jeziku i pismu, u ovom slučaju o srpskom jeziku i pismu. Srpski predznak bukvara i gramatika u Crnoj Gori ima svoje utemeljenje i kontinuitet. Zato je nesamjerljiv značaj „Bukvara sa čitankom za škole u Crnoj Gori”.
Aleksandar Vujović,
profesor Cetinjske bogoslovije
