Nacionalna i crkvena istorija Srba u prvoj polovini XVII veka ne može da se osloni na neko obilje izvora. Ipak, interpretacije i takvih malobrojnih vesti sasvim su različite kod istraživača. Doprinos turkologije i osmanske filologije bio je u tome da donese jedan niz statističkih činjenica koje se uklapaju u glavni ram, a da drastično ne menjaju sliku o organizaciji i strukturi Srpske Pravoslana Crkve. Vesti iz srpskih, ruskih i zapadnih izvora, iskorišćene su kod srpskih istoričara prve polovine XX veka, a današnja generacija povesničara samo, sa više ili manje uspeha i stila, prepričava još tada rečeno. Patrijarh Gavrilo Rajić, zvan u srpskim Skazanijima kao Gavrilo Prvi, jeste predstojatelj Srpske Crkve, koji za svoje vreme personifikuje sav tragizam srpske istorije, jednog naroda bez države, koji živi u verski netrpeljivoj carevini, na udaru zapadnjačkog prozelitizma, u teškom geostrateškom položaju, sa malo izgleda na uspešnu političku akciju i sticanje slobode.
Srpska crkvena samostalnost, zagarantovana turskim zakonima, ostvarena Makarijevskim kompromisom sa nosiocima osmanske uprave 1557. godine, bila je tek nacionalni minimum na koji su Srbi mogli da pristanu. To nije značilo i mirenje sa stanjem okupacije. Primer patrijarha Jovana Kantula (1592-1613.) i ustanaka u Banatu i Hercegovini (1594.), raspoloženje jedne permanentne hajdučije, svedoče kako je Srpska Pravoslavna Crkva imala jasan koncept nacionalne pobune, teološki obrazložen i ideološki jasno profilisan. Na ustaničkim barjacima je ikona Svetog Save, a lozinka borbe Za krst časni i slobodu zlatnu važi do obnove moderne srpske države 1804. i kasnije u doba oslobodilačkih ratova. Gavrilo Rajić, patrijarh koji je nasledio slavnog i postojanog Pajseja Janjevca (1614-1647.), nije poznat po velikim delima u upravi, ali je ostao zapamćen po velikim pokušajima i naznakama u svojoj patrijaraškoj delatnosti. Po njima je čvrsto uklopljen u procese koji su u srpskoj istoriji prepoznatljivi kroz čitav XVII i XVIII vek. Ovde na prvom mestu mislimo na odnose sa Rimskom crkvom, iskazanom kroz susrete sa latinskim misionarima, bogoslovsko-teorijskim sučeljavanjem sa zagovornicima papističke eklisiologije. Veze sa Rusijom, potaknute praktičnim potrebama izlaska iz teškog materijalnog položaja, ali i potajnim nadama za političkom podrškom, svedočile su o unakrsno dopunjujućim tokovima i temama koje su izgradile povest Srpske Crkve i naroda. Životopis patrijarha Gavrila Rajića se raširio preko ove dve teme, a u sukobu sa turskim vlastima dovršilo se njegovo žitije, jer je bio ovenčan mučeničkim vencem.
Žitijski podaci
Rođen je, kako svedoči Pećko skazanije, u Starom Vlahu, a pre nego što će postati Patrijarh srpski bio je Episkop smederevski i Mitropolit raški. Kao Mitropolit raški predvodio je obnovu manastira Svetih Arhangela u podnožju planine Kovilj. Uspešna graditeljska delatnost u zavičaju ojačala mu je autoritet kao arhijereja, povećavši i poverenje patrijarha Pajseja Janjevca koji u to vreme nije zazirao i prezao od radikalnih kadrovskih rešenja: da svrgne i liši uprave nad Eparhijom neuredne i nesposobne episkope. Možda svoju agilnost Gavrilo Rajić duguje i iskustvu parohijskog sveštenika, jer je poznat zapis kneza štitkovskog Avrama Rajića iz 1719. godine koji se naziva „praunukom“ patrijarha Gavrila. Ukoliko Gavrilo nije imao potomstvo po telu, reč je o unuku po bočnoj liniji srodstva, odnosno da mu je Patrijarh bio deda-stric. U svakom slučaju takvi kneževi srpskog društva, bili su preživeli ostaci srednjovekovnog plemstva, potomci one niže vlastele koja je nosila duhovne tradicije slavnijeg i boljeg vremena, kao npr. Vučetići u Morači, Miloradovići u Hercegovini, Rajići i Raškovići sa Starog Vlaha, Predojevići i Vladislavići u zaleđu Dubrovnika, svi obnovitelji i darovatelji srpskih manastira i crkava.
Patrijarh Gavrilo i hrišćanski Zapad
Dodiri sa Latinima i postflorentinskom teologijom koja je latinskoj jerarhiji na Balkanu davala recepte za sjedinjenje i zalečenje „srpske šizme“, bili su za Srbe izazov na stari bogoslovski dvoboj. Rimskom Kurijom pokrenuti široki prozelitistički front od Boke Kotorske, zaleđa Dubrovika, zatim Šibenika, Zadra, Nina, Senja, pa preko Žumberka, Ivanić-Grada do Komorana nastojao je da onemogući delatnost srpskih pravoslavnih arhijereja. Jerahija Srpske Crkve se odstranjuje, ili u najblažoj varijanti izoluje od „rašanskog patrijarha u Peći“, jer je tako lakše „Rašane“ pridobiti za uniju. Srpski patrijarh Gavrilo Rajić je potpuno svestan takvih izazova, stoga pokušava da apologetski ojača. Papska kurija je 1622. godine ustrojila poznatu Kongragaciju za širenje vere, jezuitske metode, pretočene u umetnost kroz napadni pijetistički barok, stoje u funkciji dokazivanja metafizičke prevlasti rimokatoličke teologije formulisane na Saboru u Trentu. Od tada će reč propaganda, jedan neolatinizam, ostati nepopularno nasleđe evropske kulture. Nije slučajno Gavrilo Rajić u Rusiju poneo dve knjige, jedan priručnik srpske istorije i apologetsko delo iz vizantijske patristike. Prva knjiga je bila Žitija i povesti svetih srpskih careva i patrijaraha, a druga delo Nila Kavasile Tipik – izabranije mnogoje ot 34 knig na latinskuju jeres. Poznati su Patrijarhovi kontakti sa emisarima Zapadne crkve u pregovorima oko pomirenja i sjedinjenja.
Pavlina Demskog, Ukrajinca, izaslanika Kongregacije primio je 1652. godine u Manstiru Đurđevi Stupovi kod Berana. Takođe, imao je duge razgovore sa prizrenskim biskupom Franom Sojmirovićem. S obzirom da je nastup zapadnjaka pre ličio na ucenu, a ne na iskren bogoslovski dijalog, put saradnje nije bio na vidiku.
Patrijarh Gavrilo i Rusija
Nedovoljno je proučen odnos Patrijarha srpskog Gavrila prema ruskom patrijarhu Nikonu (1605-1681.), velikom reformatoru bogoslužbene prakse, ideologu Trećeg Rima, arhipastiru čije su kanonske i crkveno-državne ideje važna etapa u istoriji ruske civilizacije. Malo je verovatno da je srpski Patrijarh menjao ili zastupao ruskog Nikona, kako pišu neki istorici, u vremenu kada je Nikon bio na udaru carske vlasti zbot nepopularnosti svojih crkvenih reformi. U svakom slučaju ono što je izvesno jeste da je boravak srpskog Patrijarha u Rusiji dobro došao Nikonu kao autoritarna potpora njegovom reformatorskom programu. Gavrilo se potpisao na Skrižalju ruskog Patrijarha na sledeći način: „Gavril Božjom milošću arhiepiskop pećki i patrijarh srpski, sve gorerečeno tako ispovedam, a tako i posvedočavam i tako držim; a ako ko ne veruje i ne drži gorerečeno da bude proklet, zbog toga i rukom potpisah“. Potaknut primerom Mitropolita skopskog Simeona, koji se 1641. godine stalno nastanio u Rusiji i patrijarh Gavrilo je izrazio želju da odstupi od trona i ostane kod ruskih domaćina. Po oskudnim vestima poručio je Saboru episkopa Srpske Crkve da biraju novog Patrijarha. Kasnije je promenio odluku, uputio se ka otadžbini, ali je već njegov duži boravak kod ruskog cara bio signal Turcima za veleizdajničko ponašanje srpskog, Pećkog Patrijarha.
„Priđite ljudi, Srbi…“
Svetost Gavrila Rajića, Patrijarha srpskog, proističe iz njegove mučeničke končine. Ubijen je u Brusi 1659. godine, obešen između dva stuba. On je ispovednik vere i stradalnik za istu, jer je ubijen od muhamedanskog osvajača i tlačitelja balkanskih hrišćana. Smatra se svetim u Srpskoj Crkvi na osnovu čistog iskustva i bogoslovskog saznanja. U jednom zapisu se za patrijarha Gavrila kaže „da je bio u Moskvi u vreme cara Aleksija radi milostinje, oklevetan (oblagav) kod vezira doma Otomanskog u Carigradu, osuđen je na smrt davljenjem i celokupan svetošću svojom čini mnoga čudesa“. Karlovačko Skazanije veli da je: „Gavrilo Raič Pervij ot Agarjan udavljenijem skončasja, ot bratiji obolgan nepravedno“. Pomen nepravedne bratije govori o raslojavanju i razmimoilaženju u tadašnjem srpskom Episkopatu. Gore navedeni knez Avram „iz Štitkova od plemena Rajića“ naziva sebe „unukom svetopočivšeg patrijarha Gavrila“. O Gavrilu Rajiću, kao svetom nije pisao Leontije Pavlović, čak ni u poglavlju Prekinuti kultovi u svojoj glasovitoj knjizi Kultovi lica kod Srba i Makedonaca. Njegove službe nema u rimničkom (Molitvena pravila srpskim svetiteljima) iz 1761. i beogradskom Srbljaku (1861.).
U najnovijem izdanju Srbljaka Svetog Arhijerejskog Sinoda iz 1986. godine, njegova služba na pesnički način razrađuje istorijske činjenice vezane za žitije i patrijarhovanje. Stihire večernje službe naglašavaju da je on „najzakonitiji prvoprestolnik Srpske Crkve Hristove… Veseli se danas Crkva Hristova, likuje Patrijaršija srpska, pojući tvoje podvige, poštujući tvoje mošti…“.
Završne pesme jutarnje službe pozivaju: „Priđite ljudi, Srbi, sastavimo radostan hor, koji će da slavi oca našeg, sveštenomučenika Gavrila, Patrijarha srpskog, jer je kropljenjem svoje časne krvi, ukrasio svoju porfiru carsku, i smestio se sa veseljem u Carstvo Nebesko“.
Radovan Pilipović
Izvor: Pravoslavlje
