Sveti Arsenije Sremac, drugi Arhiepiskop srpski

Bio je drugi Arhiepiskop srpski, svojevremeno najveći podvižnik u žičkom bratstvu i najodgovorniji učenik Svetog Save

O njegovom duhovnom razvoju osnivač autokefalne Srpske Crkve se naročito brinuo. Uspešno je poneo breme uprave mlade srpske arhiepiskopije, toliko važne za srpski državni i narodni život srednjeg veka. U njegovom žitiju, prvorazrednom hagiografskom i istoriografskom dokumentu, koga je napisao Arhiepiskop Danilo II, navodi se da je bio rodom „od sremske zemlje“. Srpska istoriografija usvaja da je srednjovekovni Srem obuhvatao i teritoriju današnje Posavine, Mačvu, dolinu Kolubare i krajeve sve „do Užica“.

Zaista je ugarska politička topografija razdvajala Ovostrani i Onostrani Srem (Syrmia Citerior et Ulterior), tj. današnji Srem i „Srem“ južno od Save ka Kolubari. U nameri da se sa ugarskom geografijom reši pitanje zavičaja prvog naslednika Sv. Save, i smesti ne na sever od istoimene reke, tumačima Danilovog zbornika izmicalo je iz vida da se Sv. Sava dva puta interesuje za zavičaj pridošlice u Žiču, iskazujući brigu i naročito zanimanje za njegovu postojbinu. Takođe, ako je mladi Arsenije „od mladosti svoje“ voleo monaški život, mogao je da ima uzor u jedinom pravoslavnom Manastiru u Sremu, a to je bio Sv. Dimitrije u Sremskoj Mitrovici, koji se u izvorima rimske kurije označava kao „pun monaha Grka“ i „leglo šizmatičkih zabluda“. U svakom slučaju, docnije vesti i tradicija mesto rođenja drugog srpskog Arhiepiskopa smešta severno od Save i Dunava, između pomenutih reka, svejedno da li je to Bingula ili Dabar kod Starog Slankamena.

Drugi arhiepiskop Srpske Crkve

U zborniku Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih nalazi se obimna hagiografija Sv. Arsenija, koju je napisao Arhiepiskop Danilo II. Kako je pisac imao za cilj da pokaže molitveni i podvižnički lik drugog srpskog Arhiepiskopa, u tekstu se nalazi ipak srazmerno malo pozitivnih istorijskih činjenica koje bi govorile o Arsenijevoj upravi nad Crkvom i crkveno-političkom okruženju. Nasledio je „presto arhiepiskopa srpskih i pomorskih zemalja“ 1233. godine, na lično zauzimanje Svetog Save, pošto se ovaj povukao i otišao na svoje drugo putovanje u Svetu Zemlju. Arhiepiskop Arsenije je podigao Crkvu Sv. Apostola u Peći, odredivši je umesto Žiče da bude sedište Srpske Crkve, jer je Žiča bila suviše izložena napadima neprijateljskih vojski. Zajedno sa kraljem Vladislavom starao se oko prenosa moštiju Sv. Save iz Trnova u Srbiju i učestvovao je u prenosu stolice episkopa stonskih iz Manastira Presvete Bogorodice u Stonu u Manastir Sv. Petra i Pavla na Limu. Zbog bolesti se povukao sa čela Srpske Crkve 1263, a upokojio tri godine docnije u žičkom metohu Crnča, takođe na Limu. Sahranjen je u svojoj zadužbini, Crkvi Sv. Apostola u Peći.

Istorija prenosa moštiju

Kao ni za jednog drugog svetog, o moštima Svetog Arsenija, drugog Arhiepiskopa srpskog ima prilično sačuvanih pisanih podataka. Zapis iz vremena Patrijarha Jovana Kantula („arhiepiskopa pećkog i zapadnog Pomorja“), iz 1604. godine, govori da je Manastir u Peći „sveta srpska arhiepiskopija u kojoj počivaju mošti svetih arhiepiskopa i prvoprestolnika toga svetog mesta: Arsenija, Evstatija, Nikodima i drugih svetih“.

Mihailo Mitropolit kolasijski – banjski, kratovski i štipski zapisao je 1653. na svom daru, Psaltiru, koga je poslao Pećkoj Patrijaršiji, da tamo „počivaju mošti svetih otaca Arsenija, Evstatija i Nikodima i drugih svetih bogougodnika“. U jednom zapisu rukopisne knjige Crkve Sv. Đorđa u Prizrenu iz 1737. g., opisuje se metež iz te ratne godine i preseljenje moštiju Srba svetaca:

Svetog Evstatija odneli su na drugu stranu da počiva, mislim u Crnu Reku, Svetog Arsenija su razdrobili i rasejali bezbožni Skiti, jedva se glava pronašla. O, Gospode, priđoše svirepi neznabošci na dostojanje Tvoje, 31 marta 1737.

Prema zapisu iz 1806. godine mošti Sv. Arsenija su počivale u Manastiru Dovolji u dolini reke Tare. Manastir je bio poharan 1809, njegove dragocenosti i riznica razgrabljeni, a mošti su imale sledeću sudbinu: „kivot sa moštima u pešterama i u jamama (provalijama) zemaljskim se sakrivao. Kaluđeri Moračkog manastira su se mnogo trudili oko Svetoga, da ga uzmu, i nisu mogli. Svetoga niko nije mogao da podigne, samo su se pčele trudile unutar kivota, noseći svetitelju dragoceni dar, izabrani sat medeni posred njegovih moštiju, kao što je golubica nosila Noju stručak maslinove grančice“. Jeromonah Joanikije je 1814. godine mošti preneo u Manastir Sv. Trojicu Pljevaljsku. Sveti kivot sa moštima drugog srpskog Arhiepiskopa je u međuvremenu vraćen u Manastir Dovolju, o čemu svedoči zapis iz 1833. godine: „Gradiše se kelije u manastiru Dovolji koji se nalazi u Hercegovini, pri hramu Uspenja Presvete Bogorodice, gde počiva Sveti Arsenije, arhiepiskop srpski“… Mošti su kratko bile u Manastiru Morači, zatim u Kučima, a onda u Ždrebaoniku, moračkom metohu. Godine 1884. po naredbi knjaza Nikole I Petrovića Njegoša prenete su u Manastir Kosijerevo. Godine 1920 su iz Manastira Kosijerevo ponovo vraćene u Ždrebaonik, gde se i danas nalaze. Najverovatnije je samo reč o deliću moštiju Svetog Arsenija srpskog, jer na jednom kivotu Manastira Dobrićevo se iščitavalo: „Sije sve(te) mo(šti) Arse(nija) ser(bskago)“. Deo njegovih moštiju čuvao se do 1716. godine i u Manastiru Krušedol.

Istorija kulta

U srpskim tipicima XV veka, dan smrti drugog srpskog Arhiepiskopa 28 oktobar, uzima se kao dan njegovog proslavljanja, crkvenom službom i prazničnim pesmama: „Meseca oktobra dvadesetosmog uspomena među svetima oca našeg Arsenija, arhiepiskopa, čudotvorca“ (Danilčev tipik, iz godine 1416.). Razvoj kulta Sv. Arsenija u srednjovekovnoj Srbiji tekao je spontano, počev od njegove čudesne objave u doba Arhiepiskopa Save II (1264-1271.), kada je uz grmljavinu grob prepukao, a bratija položila njegove mošti u kivot, uz molitvu i bogoslužbeno poštovanje. Srednjovekovni srpski književni spisi govore o čudesnim isceljenjima bolesnog mladića iz Srema, grčkog monaha i jedne žene. Najstariju službu ovom svetom napisao je Danilo II, koja je u doba cara Dušana neznatno redigovana, ubacivanjem stihira koje potenciraju posredništvo „za blagovernog cara“. Nažalost u Narodnoj biblioteci Srbije su u požaru 1941. zauvek izgubljeni rukopisi, službe Sv. Arseniju iz sredine XIV veka. Jedan rukopis je netragom nestao posle Prvog svetskog rata, a napisao ga je dijak Stanislav za despota Jovana Olivera. Kada je smerni Pavle po nalogu Patrijarha Antonija 1574. prepisivao Pslatir za Manastir Pećku Patrijaršiju, da neko ne bi ukrao tu knjigu, duhovnu sankciju su garantovali „vladika i svetitelj Hristov Sava i Arsenije i svi oni koji su pridržavali presto taj“. Kada je poklanjao novoukoričenu bogoslužbenu knjigu Manastiru, Patrijarh Pajsej je 1624. zaklinjao i pretio suparništvom Presvete Bogorodice i „Svetog Arsenija“. Naročito je važan odnos karlovačkih mitropolita prema ovom svetom. Tako je Mitropolit Vikentije Popović Hadži-Lavić 1724. godine poslao pokrov za kivot u kome su bile mošti Sv. Arsenija Sremca.

Jeromonah Antim Radojković, sabrat Pećke Patrijaršije, znajući kao monah dotičnog Manastira značaj Arsenijeve graditeljske delatnosti u jednom zanimljivom izdanju iz 1853. godine je pevao svojoj obitelji:

„Slavna srpska Patrijaršijo,
Od zapadne strane na reci Bistrici,
Ti si mati svoj srpskoj zemlji,
Hram Spasovog Voznesenija,
Prvi ti je ktitor Sveti Sava,
Satrudnik mu bi Sveti Arsenije…“.

(Pjesna na pohvalu srpskim svetiteljima i manastirima, Beograd 1853).

Likovi Svetog Arsenija, pored minijatura u rukopisima, su živopisani u Pećkoj Patrijaršiji, Dečanima, Studenici, Arilju, Sopoćanima, Zavali, Ježevici, Orahovici, Matejiću kod Kumanova, Podvrhu kod Bijelog Polja, Blagoveštenju Kablarskom, kao i sve brojnije novije predstave. Crkve koje su posvećivane njegovom imenu zidaju se u u Peći, Šudikovu na Limu, Štavlju kod Sjenice. Kult Sv. Arsenija Srpskog primetan je u Rusiji, sa više ili manje zvaničnog crkvenog tona i hijerarhijske sankcije od sredine XV veka.

U novije vreme kult Svetog Arsenija, drugog Arhiepiskopa srpskog, širen je, zahvaljujući ruskoj političkoj i crkvenoj emigraciji nakon boljševičke revolucije 1917. godine, po Dalekom Istoku. Još je u XVIII veku grof Sava Vladislavić, Srbin u ruskoj carskoj službi podigao Crkvu u istočnom Sibiru posvećenu Sv. Savi, prvom Arhiepiskopu i prosvetitelju srpskom. Ruski Arhiepiskop u Mandžuriji Nestor, koji je nosio titulu kamčatski i seulski, zamolio je 1933. Patrijarha srpskog Varnavu za deo moštiju Sv. Arsenija, koje su položene u kapeli Doma Milosrđa u Harbinu, mandžurskom gradu u kome se zatekao veliki broj ruskih izbeglica. Tom prilikom je Arhiepiskop Nestor napisao i akatist Sv. Arseniju. Bogoslovija u Sremskim Karlovcima danas nosi ime i za nebeskog zaštitnika ima Svetog Arsenija Sremca, drugog Arhiepiskopa srpskog.

Radovan Pilipović
Izvor: SPC