Sveti vladika Nikolaj upokojio se 18. marta 1956. godine. Bio je episkop ohridski i žički, doktor teologije i filozofije, profesor, književnik, najveći naš besednik – „srpski Zlatousti“, neumorni misionar, jedan od najumnijih Srba svih vremena.
Rođen je u selu Lelić kod Valjeva, 23. decembra 1880. Kada su u Drugom svetskom ratu Nemci okupirali tadašnju Jugoslaviju, Episkop Nikolaj je odveden u logor Dahau. Po završetku rata odlučio je da se ne vrati u Jugoslaviju u koju su na vlast došli komunisti. Otišao je u Ameriku 1946. gde je živeo do upokojenja. Bio je sahranjen pokraj srpskog Manastira Svetog Save u Libertivilu. Njegovo sveto netljeno telo je 1991. godine preneto u Srbiju i počiva u njegovoj zadužbini, Manastiru Lelić kod Valjeva. Pomiluj nas, Sveti vladiko!
Žitije Svetog vladike Nikolaja
Episkop Nikolaj (u svetu Nikola Velimirović) rođen je 23. decembra 1880. u selu Leliću od roditelja Dragomira i Katarine. Posle osnovne škole, gimnazije u Valjevu i Bogoslovije u Beogradu upisao se na Starokatolički bogoslovski fakultet u Bernu, Švajcarska, gde je 1908. odbranio doktorsku disertaciju Vera u Hristovo vaskrsenje kao osnovna dogma Apostolske Crkve. Iduće godine odbranio je disertaciju o Berkliju u Ženevi. Dvadesetog decembra 1909. zamonašen je u manastiru Rakovici i rukopoložen u čin jerođakona i jeromonaha. Po želji Mitropolita Srbije Dimitrija, jeromonah Nikolaj provodi izvesno vreme u carskoj Rusiji, koju će doživotno nositi u duši i sa Rusima u Jugoslaviji i Americi biti u stalnoj i tesnoj vezi. Želeći da upozna zapadni svet o nečuvenim stradanjima srpskoga naroda za vreme Prvog svetskog rata, i o pravednoj borbi koju je Srbija vodila za svoje oslobođenje, srpska vlada je odlučila da uputi u Englesku i Ameriku jeromonaha dr Nikolaja (Velimirovića).
Osvrćući se na svoju misiju u Americi u toku Prvog svetskog rata, Episkop ohridski Nikolaj je pet godina docnije pisao: „Pre pet godina ja sam bio u Americi. Tada sam bio poslat od srpske vlade da posetim mnogobrojne jugoslovenske kolonije u ovoj zemlji, te da našem narodu objasnim značaj titanske borbe koju je vodila malena Srbija sa velikom austrijskom carevinom. Svojim mnogobrojnim rezolucijama narod jugoslovenski tada se izjasnio za Srbiju i njene ideale.“
Pre izbora za episkopa jeromonah Nikolaj je bio suplent Bogoslovije Svetoga Save u Beogradu. Sveti Arhijerejski Sabor Kraljevine Srbije izabrao ga je za Episkopa žičkog 1919. godine. Već 1920. godine episkop Nikolaj po vlastitoj želji prelazi u Ohrid. Posle donošenja Ustava Srpske Pravoslavne Crkve 1931. godine, sprovodi u delo sjedinjenje eparhija Ohridske i Bitoljske u jedinstvenu Ohridsko-bitoljsku eparhiju sa sedištem u Bitolju. Za vreme svog arhipastirstvovanja u ovoj eparhiji episkop Nikolaj stvara u manastiru Kalištu centar ženskog monaštva, koji će pored manastira Hopova i Kuveždina biti rasadnik srpskog monaštva i popuniti mnoge prazne i opustele, za vreme Prvog svetskog rata, srpske manastire. Ohridski pustinjak, kako je episkopa Nikolaja nazvao jedan od najumnijih Srba našega vremena, iz Ohrida, i kasnije iz Bitolja, upravlja u ime Srpske Pravoslavne Crkve celokupnim bogomoljačkim pokretom. „Magnetizmom svoje ličnosti on je privukao i usmerio latentnu religioznost narodnih masa. I tako je, pod njegovim uticajem, dvadesetih godina ovoga veka organizovan taj verski pokret, prevashodno seljački, koji je impresionirao pobožnošću i molitvenom revnošću.“ Bogomoljački pokret dao je „samo Hilandaru dvadesetak iskušenika i monaha. Od članova Narodne hrišćanske zajednice stvorene su monaške matice u mnogim našim manastirima. Zahvaljujući ovom pokretu episkop Nikolaj je obnovio monaški život u zapustelim manastirima u Ovčaru i Kablaru.
Pored misionarskih kurseva episkop Nikolaj organizovao je sabore Hrišćanske zajednice „na kojima je dolazilo hiljadama bogomoljaca iz svih krajeva i na kojima je izuzev dva slučaja uvek prisustvovao i govorio vođa pokreta episkop Nikolaj. Pored nekoliko časopisa Pravoslavne narodne hrišćanske zajednice objavljivane su svake godine knjige i knjižice.“ Do 1941. godine izdato je u toj biblioteci preko stotinu većih ili manjih knjiga verske sadržine.
Tri godine po smrti episkopa žičkog Jefrema, episkop ohridsko-bitoljski Nikolaj izabran je 21. juna 1936. za episkopa žičkog. Nakon njegovog ponovnog dolaska, Žička eparhija je doživela svoj duhovni preporod. Obnovljeni su mnogi manastiri i podignuti novi parohijski hramovi. Na svakom koraku osetila se snažna ruka episkopa Nikolaja. „S njim počinje jedna nova epoha. On nije privukao Crkvi samo narodne mase nego je nadahuo i jednu duhovnu elitu…“
Episkop Nikolaj je znao da se uspne na vrh svake duhovne oblasti ili književnog rada koga bi se dotakao. U svemu i vazda prvi ili među prvima: kao besednik i pesnik ne manje nego kao misionar, mislilac i prorok.
Vladika Nikolaj je obnovio srpsko crkveno besedništvo i sam je bio „najveći besednik u istoriji Srpske Crkve“. Njegova dela, do sada sabrana, „iznose trinaest tomova, misionarski rad vladike Nikolaja bio je po obimu ogroman, a po sadržaju svestran i može se samo porediti sa delatnošću Svetog Save. U svojstvu misionara Srpske Crkve putovao je između dva svetska rata na Zapad, prvenstveno u Englesku i Ameriku, no i u okolne balkanske zemlje, u Carigrad, ali najviše u Grčku, gde je redovno posećivao Svetu Goru i zalagao se za obnovu hilandarskog opštežića. Učestvovao je na brojnim međunarodnim i međucrkvenim sastancima, jer se interesovao za ekumenizam i sprijateljio s predstavnicima anglikanske i episkopalne crkve. Sarađivao je 1930. na Predsabornoj konferenciji Pravoslavnih Crkava održanoj u svetogorskom manastiru Vatopedu. U zemlji se zalagao za restauraciju starih crkava, manastira i drugih spomenika. Odlikovao se takođe svojom humanitarnom akcijom, podizao dečje domove i hranilišta, od Bitolja pa do Čačka, Gornjeg Milanovca, Kraljeva i Kragujevca .“
Prilikom konkordatske borbe, 1937. godine, episkop Nikolaj je ustao u zaštitu životnih interesa Srpske Pravoslavne Crkve živom i pisanom rečju, a onda je došao rat. Odmah posle nemačke okupacije episkop Nikolaj je interniran u manastir Ljubostinju, da bi kasnije bio premešten u manastir Vojlovicu. Ovde je bio zatočen zajedno sa patrijarhom srpskim Gavrilom. Iz manastira Vojlovice Nemci su ih 14. septembra 1944. godine odveli u logor Dahau. Oslobodili su ih Amerikanci kada su ušli u Kicbil 8. maja 1945.“
Posle svoga oslobođenja episkop Nikolaj se nije vratio u komunističku Jugoslaviju. Izvesno vreme je živeo u Engleskoj, a zatim se preselio u Ameriku. „U Americi je do poslednjeg daha nastavio misionarsku aktivnost. Pored mnogih beseda i knjiga napisanih u emigraciji, radio je kao profesor pravoslavnih bogoslovija. Predavao je u srpskoj Bogosloviji Svetog Save u Libertivilu, ali je najviše živeo u ruskoj sredini, kao predavač u Akademiji Svetog Vladimira u Njujorku, Bogoslovijima Svete Trojice u Džordanvilu i Svetog Tihona u Saut Kananu (Pensilvanija), gde je i umro 5. (18) marta 1956. Bio je sahranjen pokraj srpskog manastira Svetog Save u Libertivilu“, a 1991. godine prenet je u svoj rodni Lelić.
Tropar glas 8.
Zlatousti propovedniče Vaskrsloga Hrista putovođo roda Srpskog krstonosnog u vekove, rasprevana Liro Duha Svetoga, ponose i ljubavi monaha, radovanje i pohvalo sveštenika, učitelju pokajanja, svenarodni Vladiko, čelovođo bogomoljne vojske Hristove, Sveti Nikolaje Srpski i Svepravoslavni, sa svima svetima Nebeske Srbije moli Jedinog Čovekoljubca: da podari mir i slogu rodu našemu.
Kondak glas 3.
Rodio se jesi u Lelićiu Srpskom, arhipastir bio u Ohridu Svetonaumskom, na prestolu Svetog Save u Žiči si stolovao, narod Božji Jevanđeljem učio i prosvetio, za Hrista i stradanje u Dahau pretrpeo; toga radi proslavi Te, Svetitelju, Nikolaje Novi Bogougodniče!
