U okviru programa 11. Trga od ćirilice, povodom značajnog jubileja, osam stotina godina manastira Vranjina na Skadarskom jezeru, sinoć, 16. avgusta 2024. godine, na Trgu Hercega Stefana, održano je predavanje na temu: „Svjetilnik pravoslavlja na djedovini Svetog Save – manastir Vranjina sred Svete gore zetske“. Na ovu temu govorili su: nastojatelj manastira Vranjina iguman Joakim (Stojanović), paroh budvanski protojerej Slobodan Lukić i dr Đorđe Bubalo, redovni profesor Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, na katedri za istoriju. Program je vodila Aleksandra Miljanić, a urednik večeri je đakon Nenad Kovač.
Najprije je riječ imao iguman Joakim, osvrnuvši se u svom izlaganju na kraći hronološki prikaz istorije ove sveštene obitelji. „Polazeći od misionarskih podviga Svetih apostola koji su propovijedali jevanđelsku riječ na ovim prostorima, preko velikih prosvetitelja i učitelja Svetih Ćirila i Metodija, zaključno sa Svetim Savom, naš se narod ohristovio i sazrio da primi crkvenu samostalnost ili autokefalnost. Sveti Sava je najprije ostavio carsku krunu i porfiru, kako bi stekao ljubav Božiju divnim monaškim podvizima u molitvenom tihovanju, a potom je i to monaško tihovanje ostavio kako bi poslužio svome narodu, po ugledu na Gospoda Hrista koji je radi bezgranične ljubavi svoje ostavio naručije Očevo, da bi postradao i vaskrsao za spasenje ljudskog roda“, zaključuje iguman Joakim. Prilikom povratka u srpske zemlje, Sava je iz Hilandara sa sobom poveo deset svojih najboljih učenika „i kada je osnivao eparhije naše Crkve sa sedištem u Žiči, gdje je bilo sedište arhiepiskopije Crkve srpske, on je u još nekoliko svetinja postavio episkopska sedišta i na vladičanske stolice postavio svoje svete učenike. Za nas je jako bitno ime jednog od njegovih najodanijih učenika, episkopa zetskog Ilariona“, navodi otac Joakim. Episkop Ilarion nam je poznat i po tome što je poslat u izaslanstvo od strane Sv. Save u manastiru Studenica, kada je prestalo da mirotoči tijelo Sv. Simeona Mirotočivog, kako bi se pomolio nad svetim moštima. Nakon što je Ilarion pročitao Savino pismo i pomolio se nad moštima, miro je iz njih ponovo počelo da teče.
Otac Joakim dalje kazuje da je upravo taj Ilarion „od strane Svetoga Save postavljen da upravlja eparhijom zetskom, a jedna od prvih stvari koju je vladika Ilarion nakon toga učinio bilo je podizanje i osnivanje manastira Vranjina na Skadarskom jezeru“. Budući da se na istom mjestu nekada nalazio ranohrišćanski hram, Sveti Sava je imao sklonost da na takvim mjestima podiže svetinje, „jer se tu već aktivno obavljao liturgijski život, te da bi na tom mestu samo razgrnuo pepeo, kako bi se ponovo razgoreo žar i da bi ta svetinja živela.“ zaključuje otac Joakim.
Izloživši kraću periodiku razaranja i obnavljanja ove sveštene obitelji, iguman Joakim je riječ prepustio dr Đorđu Bubalu, koji je izrazio svoju radost zbog učešća u ovoj velikoj manifestaciji i boravka u Herceg Novom, budući da su svi njegovi preci sa Tople te se u ovakvim prilikama osjeća i kao gosti i kao domaćin.
S obzirom da je Vranjina jedan od rijetkih naših srednjovekovnih manastira čije su se povelje srpskih vladara očuvale, profesor je govorio o brizi koju su Nemanjići iskazivali prema Vranjini, počevši od Svetoga Save pa do cara Dušana, a sve u skladu s onim što piše u njihovim osnivačkim i darovnim poveljama. „U stolećima ratova, seoba i tuđinske vlasti, propao je najveći deo bogatih manastirskih arhiva, najčešće usled ratnih razaranja, požara pljačke, poplave, zemljotresa, zuba vremena, ali i zbog nemara, neznanja, ravnodušnosti ili šovinističkih pobuda,“ zaključuje profesor, navodeći primjere teške sudbine brojnih i raznovrsnih manastirskih rukopisnih dragocjenosti. „Izvan Svete Gore, jedini srpski manastir koji ima srazmerno dobro očuvan srednjovekovni arhiv, jeste upravo Vranjina, uprkos vremenima u kojima je nedostajalo visoke vladarske zaštite“, kazuje profesor.
Iako je sudbina velikog broja očuvanih spisa imala nesrećne okolnosti, zahvaljujući brojnim ličnostima koje su se kroz istoriju trudile da prepišu raznovrsne prepise, imamo saznanje o nestalim rukopisima. Jedan takav primjer jeste ličnost izvjesnog monaha Gavrila. „Kao što je monah Gavrilo spasao neke vranjinske povelje od zaborava, tako su i naučnici što su od vremena vladike Rada pohodili Cetinjski manastir ili tamo živeli, Fran Miklošić, arhimandrit Nićifor Dučić, Ivan Stepanović Jastrebov i pomenuti Pavel Apolonovič Rovniski, u više navrata prepisali i publikovali isprave koje su našili, bilo prema originalima, bilo prema prepisima u Gavrilovu zborniku i time ih trajno sačuvali. Tim pre što je i Gavrilov zbornik nestao pre kraja devete decenije devetnaestog veka, a od svih vranjinskih pergamenata, ostalo ih je do tada samo pet“, kazao je profesor.
Nevoljama vranjinskih povelja ni tu nije bio kraj. One su kako navodi profesro 1895. prebačene iz riznice Cetinjskog manastira u novoosnovani državni arhiv, da bi dvije decenije kasnije pred neminovnom auastrougarskom okupacijom, zajedno sa najvažnijim dragocjenostima državne arhive bile spakovane u limene sanduke i kofere, prevezene preko Skadra na Bojani do mora, a onda dalje u neku od savezničkih zemalja, da bi se na taj način očuvale. Austougari su osujetili taj plan, da bi kasnije oktobra mjeseca 1918. godine, u najvećoj tajnosti, pomenute vrijednosti bile zakopane u zemlju, u jednoj pomoćnoj zgradi u dvorištu staroga dvora. „Tako su pergamenti i hartije od neprocenjive vrednosti ostali pod zemljom, izloženi razornoj sili vlage i plesni, sve do 1923. godine, kada su pronađeni i smješteni u državni muzej, gde se i danas nalaze istruleli ostaci vranjinskih povelja“, zaključuje profesor Bubalo.
Nakon dr Đorđa Bubala, riječ je imao protojerej Slobodan Lukić, svojevremeno paroh crmnički, koji je pisao o značaju svetinja zetske Svete gore na Skadarskom jezeru, među kojima je i manastir Vranjina.
Otac Slobodan je govorio o značaju velikih istorijskih ličnosti našeg naroda, među kojima je i kćerka Svetog kneza Lazara, Jelena Balšić, zahvaljujući čijoj je korespodenciji i prepisci sa njenim tadašnjim duhovnikom Nikonom Jerusalimcem, nastao i sačuvan do danas, „Gorički zbornik“. „Osim toga, za ime Nikona Jerusalimca vezuje se još jedan značajan zbornik, Šestodnev Nikona Jerusalimca, koji se čuva upravo ovdje u manastiru Savina“, podsjeća protojerej Slobodan. On primjećuje da su dugo vremena za ove rukopise uglavnom bili zainteresovani istoričari, dok je u skorije vrijeme sve više primjetan teološki pristup ovim važnim zbornicima. Na temeljima tih dostignuća, otac Slobodan je govorio o bogoslovskoj strukturi i sadržaju ova dva vrijedna djela, ukazujući na izrazitno primjetnu isihastičku notu koja je u ovim djelima naročito upečatljiva.
Izvor: SPCO topaljsko-hercegnovska
