Ustoličenja srpskih patrijaraha u XX veku

Ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve – obnova Pećke patrijaršije

Nacionalno ujedinjenje Srba u jednu državnu celinu, Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, povuklo je za sobom ujedinjavanje pomesnih srpskih crkvenih oblasti u autokefalnu Srpsku pravoslavnu crkvu. Pravoslavni Srbi su živeli u krajevima različitog istorijskog i društvenog iskustva, pod različitim političkim režimima, a 1918. su se našli u jednoj državno-političkoj celini.

Izazovi koji su se tada postavljali pred Crkvu, ali i državu bili su: kodifikacija prava o Pravoslavnoj crkvi i izjednačavanje crkvenog zakonodavstva za sve teritorije. Naravno, za Crkvu je najvažnije bilo pitanje obnove Pećke patrijaršije, ukinute 1766, izbor njene vidljive glave – patrijarha, konstituisanje Svetog Arhijerjskog Sabora i ostalih crkvenih tela i organa.

Istorijsko sedište narodne Srpske crkve, manastir Pećka Patrijaršija, stavljena je pod srpski državni krov posle Prvog Balkanskog Rata 1912. godine. Velike političke promene 1918. nametale su obnovu starih istorijskih tradicija. Takve tradicije i istorijska pamćenja je trebalo ispoljiti na jedan vidljiv i za verni narod poučan način. Posle izbora mitropolita beogradskog i cele Srbije Dimitrija Pavlovića za patrijarha srpskog, nametao se, po prirodi stvari, imperativ njegovog ustoličenja u istorijskoj Peći.

Ustoličenje je koncipirano kao crkvena svečanost, veličanstveni liturgijsko-svetotajnski obred, kojim se poglavar obnovljene Srpske crkve uvodi u tron, smešten u gradu koji je bio srednjovekovna prestonica, a koji je trpeo sva iskušenja novovekovne srpske istorije.

Obred ustoličenja u Peći imao je svoju, uslovno rečeno, i političku težinu, kako u Kraljevini Jugoslaviji, tako i u socijalističkoj Jugoslaviji. Patrijarh Vikentije Prodanov (1950-1958) je jedini poglavar crkve u XX veku koji je zbog politike države prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi ostao lišen intronizacije u Pećkoj Patrijaršiji.

Posle ukidanja srpske Pećke patrijaršije 1766. godine od strane sultana Mustafe III, a na nagovor uticajnih fanariotskih krugova, kontinuitet Srpske pravoslavne crkve nosila je Karlovačka mitropolija. U prekosavskim i prekodunavskim oblastima su u dva maha utočište našli patrijarsi Arsenije III Crnojević i Arsenije IV Jovanović – Šakabenta, 1690. i 1737. godine.

Uspomena na „pećki tron“ sačuvana je u tituli mitropolita crnogorsko-primorskih koji nisu nikada priznavali ukidanje Pećke patrijaršije, osećajući se sastavnim udom crkvenog organizma svih Srba. Oni su se, počevši od vladike Danila Petrovića Njegoša potpisivali rečima „egzarh trona pećkog“. U isto vreme (1750-1780) episkop dalmatinski Simeon Končarević se tituliše čak „mitropolit kosovski i egzarh trona pećkog“.[1] Time se ispoljava jaka vezanost krajiško-dalmatinskih Srba za Kosovsku kolevku (činjenica postojanja Dalmatinskog Kosova), ali još više i kanonsko-pravna vezanost dalmatinske eparhije za Pećku patrijaršiju.

Istorijsko dostojanstvo patrijarha je obnovljeno u Sremskim Karlovcima na Majskoj skupštini 1848. godine u kontekstu borbe srpskog naroda u Habsburškoj monarhiji za teritorijalno-političku posebnost. Sa proglašenjem Vojvodine srpske išlo je i proglašenje mitropolita Josifa Rajačića za patrijarha. Karlovačka mitropolija je bila autonomna, a zatim autokefalna, u rangu arhiepiskopije, ali nikada nije prekidala vezu sa pećkim tronom, sve dok srpsku jurisdikciju nisu ukinuli Grci-fanarioti 1766. godine uz pomoć diplomatsko-zakulisnih spletki.

Godine 1918. nije bilo ličnosti nosioca patrijaraške časti. Patrijarh srpski i mitropolit karlovački Lukijan Bogdanović je umoren groznom smrću 1913, a Dimitrije Pavlović, prvi čovek crkve u Kraljevini Srbiji bio je po časti samo „mitropolit Beograda i arhiepiskop Srbije“.

Kako obnavljanje Pećke Patrijaršije 1920. godine ne bi bilo puka frazeologija, ljuštura bez suštine, s obzirom da se od tada administrativno sedište crkve nalazi u Beogradu, nametala se potreba svečanog čina ustoličenja u samoj istorijskoj Peći („srpskom Carigradu“, po epskoj tradiciji). Takav čin bi pružio vidljivi dokaz veze između nekadašnje i sadašnje (obnovljene) Patrijaršije. Savremenik, Čedomir Marjanović, pravnik i istoričar je zapisao:

„Kao glavni povod za ovaj čin uzet je fakt što su patrijarsi bili i arhiepiskopi pećki, pa kako (pijetet) poštovanje prema tradicijama prošlosti nalaže da se prilikom obnavljanja Patrijaršije otpočne odande, gde se nekada stalo, to kao završni čin obnavljanja patrijaršije imalo je da bude ustoličenje novoga patrijarha u Peći. Po drevnom običaju nekadašnjih ustoličavanja srpskih patrijaraha novoizabranoga patrijarha uvodio je u stari sto sami vladalac“.[2]

Ustoličenje patrijarha Dimitrija (Pavlovića)

Ustoličenje patrijarha Dimitrija Pavlovića je obavljeno četiri godine od njegovog izbora, s obzirom da je Crkvi trebalo vremena da se konsoliduje nakon ujedinjenja srpskih pomesnih crkvenih oblasti u jedan ustrojeni organizam. Ovo ustoličenje je bilo brižljivo planirano i sprovedeno uz potporu državnih vlasti.

Patrijarh Dimitrije je na svečanost ustoličenja krenuo iz Beograda put Peći 24. avgusta 1924. godine. To patrijarhovo putovanje je istovremeno bila i kanonska poseta mestima Nišu, Surdulici, Skoplju, Uroševcu, Prištini i Kosovskoj Mitrovici. Sveti Arhijerejski Sabor je zasedao u Pećkoj patrijaršiji 26-27. avgusta, a čin ustoličenja je u liturgijskom smislu započeo sa prazničnim bdenijem. Na bdeniju su prisustvovali kralj Aleksandar i kraljica Marija.[3]

O nivou svečanosti mogu da posluže statistički podaci o utrošenom pivu i jestivu, naime spremljena je gozba od sledećih namirnica: 1200 komada hlebova od 1 kg, 60 komada mladih prasadi, 100 komada pilića, 3 teleta ugojena, 200 kg masti, 10 kačica somborskog sira, 200 kg krompira, 50 komada gusaka, 50 komada plovki, 30 komada šunki, 60 kg salame, 300 kutija sardine i sardela, 50 kg grožđa, 100 kg šećera, 2000 kg brašna za hleb, 50 kg finog za mešenje, 1000 flaša dezertnog vina (bermet iz Sremskih Karlovaca), 10 hektolitara belog vina, 5 hektolitara crnog vina, 500 flaša šampanja, 100 litara rakije, 20 flaša raznih likera, 20 flaša konjaka, 50 litara maslinovog ulja.[4]

Ustoličenje patrijarha Varnave (Rosića)

Varnava Rosić, drugi patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije i ujedinjene Srpske pravoslavne crkve izabran je po zakonu o izboru patrijarha donešenom 6. aprila 1930. Izborni sabor se sastao i izabrao mitropolita skopskog Varnavu za patrijarha srpskog 12. aprila 1930. godine. Uveden je u tron drevnih srpskih patrijaraha 6. jula 1930. godine. Svečanost je bila mnogo skromnija nego prilikom ustoličenja njegovog prethodnika, patrijarha Dimitrija. Patrijarha Varnavu su u patrijaraški tron u Peći uveli episkop bitoljski Josif Cvijović i episkop temišvarski Georgije Letić. U svome govoru patrijarh e napravio poređenje prostrane i proslavljene Dušanove carevine i Srpske patrijaršije sa organizacionom obnovom Srpske pravoslavne crkve u velikoj Kraljevini Jugoslaviji pod dinastijom Karađorđevića.

Patrijarh je istakao:

„Sa ovoga trona govorili su oni od duboke naše prošlosti, molili se za svoj narod i crkvu i bili uvek gotovi da i delom i životima posluže pravoslavnoj veri i srpskim narodu…

Svi mi arhijereji, sveštenstvo i naša braća treba da se okupimo oko ovog svetog trona, da budemo dostojni naših starih patrijaraha, arhijereja i jereja u duhu Svetosavske crkve. Čuvajmo, draga moja braćo, veru svoju svetu i budimo lojalni i trpeljivi prema drugima, jer sve vere u našoj zemlji jednom Bogu služe. Sa našim arhijerejima i jerejima staraćemo se da priberemo pastvu i damo joj duševne hrane. Staraćemo se da vam Pravoslavna crkva bude i dalje sve, ali će ona i od sviju pravoslavnih tražiti da je u njenim uzvišenim zadacima pomognu.

Ovo je moj program i moja ljubav prema crkvi i pastvi svojoj kojoj sa ovoa vekovima osvećenog mesta iz trona velikih mučenika patrijaraha šaljem svoj patrijaršijski blagoslov i blagosiljajući pozivam da na svemu odamo Bogu hvalu“.[5]

Ustoličenje patrijarha Gavrila (Dožića)

Za patrijarha srpskog je izabran 21. februara, a ustoličen u Sabornoj crkvi u Beogradu sutradan 22. februara 1938. godine.

Svečanost ustoličenja u Pećkoj patrijaršiji je počela 17/30. jula 1938. godine dolaskom patrijarha Gavrila Dožića u Peć u pratnji mitropolita zagrebačkog Doiteja Vasića, episkopa skadarskog Viktora, vikarnog episkopa Nikolaja i ostalog sveštenstva.

Na ulazu u Peć dočekao ga je predsednik gradske opštine kome je patrijarh rekao: „Gospodine predsedniče, dobro ste konstantovali da ja ne dolazim vama kao stranac, nego kao vaš stanovnik i duhovni otac. Prvi dani moga školovanja otpočeli su ovde u Patrijaršiji i u Visokim Dečanima“.[6] Na ulazu u pećki patrijaršiju patrijarha su čekali ministar pravde Milan Simonović, a mitropolit Dositej je prineo Njegovoj Svetosti na celivanje Čudotvornu ikonu Presvete Bogorodice i krst cara Dušana.

Dana 1. avgusta doputovali su sledeći arhijereji: mitropolit Anastasije, poglavar „Ruske zagranične crkve“, episkop bitoljski Platon, Vladimir Rajić – novoizabrani episkop mukačevsko-prjaševski, zatim rektori bogoslovija, predsednici Crkvenih sudova…

Na sam dan ustoličenja, 2. avgusta, rano ujutro u 6 sati, odslužen je parastos za sve upokojene prvojerarhe, sveštenstvo i đakonstvo Srpske pravoslavne crkve.

„Pošto su se obukli u svečane odežde pošli su u susret Patrijarhu. Napred je nošen veliki krst i zastava. Iz dvora su počeli izlaziti u svečanim odeždama gg. arhijereji, a na kraju je bio NJ. Sv. Patrijarh u vrlo skupocenoj odeždi i sa zlatnom mitrom na glavi. U ruci je držao krst i blagosiljao narod koji je bio ispunio veliki prostor crkvene porte. Ovo „šestvije“ bilo je vrlo impresivno i veličanstveno. Veliko uzbuđenje videlo se na licima sviju, koji su pratili ovaj tako važan i značajan momenat svečanosti. Kod sviju je uskrsla uspomena na staru srpsku prošlost, na zlatno doba srpske slave i veličine“.[7] Liturgija je počela u 7.30 časova.

Mitropoliti zagrebački Dositej i skopski Josif pomažu patrijarhu Gavrilu da se popne na patriajraški tron. Mitropolit Dositej je izneo kratak, a dirljiv goovr:

„Stupajući na ovaj sveti tron budite i Vi gotovi da date i žrtvujete sve što možete, pa i sebe, za sreću i slobodu naroda i veličinu naše Svete Crkve. Dužnost srpskog patrijarha je velika i ona prelazi onaj pojam koji se često vezuje za patrijarhovo ime, jer njemu predstoje veliki napori i velika pregnuća“.[8]

Pećko poglavarstvo je prirediolo večeru za 100 zvanica u patrijarhovu čast.

Pobeda komunističke ideologije 1945. godine suštinski i dubinski je odredila spoljašnje uslove života crkve kao institucije u društvu. Patrijarh Gavrilo Dožić (1938-1950), izabran u vremenu monarhističkog uređenja, prošao nemačku internaciju u ratu, vratio se u zemlju u kojoj je vladao novi režim. Taj režim se prema crkvi postavio načelno neprijateljski, smatrajući je reakcionarnom institucijom. Nakon patrijarhove smrti postavilo se pitanje izbora poglavra Srpske pravoslavne crkve i podobnosti istog prema državnim merilima i zahtevima.

Ustoličenje patrijarha Vikentija (Prodanova)

Patrijarh Vikentije Prodanov je izabran 1. jula (19.) juna 1950. godine, a izabran je sa položaja episkopa zletovsko-strumičkog i administratora eparhije sremske. Izborni sabor se sastao u Sabornoj crkvi u Beogradu da bi birao između trojice kandidata: mitropolita zagrebačkog Damaskina, mitropolita crnogorsko-primorskog Arsenija i episkopa zletovsko-strumičkog Vikentija.

Predsedavajući, mitropolit zagrebački Damaskin, objavio je rezultate glasanja, naime „apsolutnu većinu glasova“ je dobio Vikentije – 33, zatim Arsenije – 25, Damaskin – 2 glasa.

Svečano ustoličenje patrijarha srpskog Vikentija obavljeno je u nedelju 2. jula (20. juna) 1950. godine u Sabornoj crkvi u Beogradu. Na svetoj arhijerejskoj liturgiji je činonačalstvovao novoizabrani patrijarh, a služili su mitropolit Damaskin, episkop timočki Emilijan, episkop raško-prizrenski Vladimir i vikarni episkop Emilijan.

Mitropolit crnogorsko-primorski Arsenije kao dotadašnji zamenik patrijarha, stojeći u mandiji, epitrahilju, malom omoforu i sa mitrom na glavi sa amvona je predao patrijarašku panagiju i patrijaraški žezal.

Patrijarh Vikentije je jedini poglavar obnovljene Pećke patrijaršije koji nije ustoličen u Peći. Komunističke vlasti su ga uslovljavale prisustvom raskolnika iz Južne Srbije (Makedonije). Bio je nepopustljivi borac za kanonsko jedinstvo Srpske pravoslavne crkve, odbijao je raskolničke nasrtaje i pritiske režima da se prizna „makedonska autokefalija“.

Vikentije Prodanov je bio mirna, prava naučnička priroda. Došao je na tron srpskih patrijaraha u vreme represivnog i totalitarnog komunizma, kada se vlast Josipa Broza Tita definitivno učvrstila. Maršal Jugoslavije je odneo trijumf nad silama IB-ea, izgradivši ujedno savezničke odnose sa zapadnim silama. Dok je patrijarh Gavrilo delimično mogao da upire pogled prema zapadu i sopstvenoj nacionalnoj emigraciji, Vikentije je poglavar SPC koji je shvatio nezavidan položaj Crkve u komunističkom sistemu.

Od države se mogla dobiti najelementarnija dozvola za rad, u bogoslužbenoj sferi, dakle puko poštovanje obreda, bez puno manifestovanja u domenu javnog i društvenog života. Svaki nastup Crkve se mogao oceniti kao reakcionaran da nostalgično priziva monarhiju kao državno uređenje. Obrazovani i miran Prečanin (rođen u Bačkom Petrovom Selu), iako došao po aprobaciji režima nije učinio one ustupke koju su od njega komunistički vlastodršci želeli. Jedno vreme arhijerej zletovsko-strumički, dobro upoznat sa suštinom makedonskog problema, nije pristao da da crkveni legitimitet čerečenju srpskog crkvenog organizma. „Pravoslavna crkva u NR Makedoniji“ nije postala autokefalna Makedonska crkva.

U ličnosti patrijarha Vikentija je čučao suviše veliki istoričar, dobar poznavalac faktografije. Kao crkveni poglavar bio je svestan pogubnosti takvog udovoljavanja antisrpskim zahtevima vlastodržaca. Ne bez razloga, mnogi istoričari i publicisti smatraju da je bio nasilno ukloljen sa patrijaraškog trona. Misleći da su dobili čoveka koji će sa najvišeg crkvenog položaja da sprovodi volju režima susreli su se sa nepokolebljivim nociocem autentičnog svetosavskog predanja i branioca nacionalnih interesa Srpstva.

Ustoličenje patrijarha Germana Đorića

U takvoj psihozi naizgled nepremostive napetosti između države i crkve dolazi do izbora patrijarha Germana Đorića. Izabran je 13. septembra 1958. Slobodno ga možemo nazvati jednim od najvećih poglavara i dostojanstvenika pomesnih pravoslanih crkava u eri komunizma, tj. „gvozdene zavese“. U slučaju patrijarha Germana, nekadašnjeg prote, po primanju monaškog čina, dolaze do izražaja velike sposobnosti domaćina i upravitelja doma. Iskustvo u predratnoj crkvenoj administraciji mu je pomoglo da odredi teorijske i praktične platforme patrijaraškog rada.

Poučen iskustvom svoga prethodnika koji nije intronizovan u Peći, patrijarh German je u svim kontaktima sa državnim vlastima (Saveznom verskom komisijom na prvom mestu) insistirao, praktično od dana izbora za patrijarha, na potrebi ustoličenja u Peći.

Ta svečanost u Pećkoj Patrijaršiji je održana 29. maja 1960. Bilo je prisutno mnogo zvanica, predstavnika države. Poglavari drugih verskih zajednica su uglavnom poslali pismene čestitke, a jedini koji se odazvao od „inoslavnih“ bio je jugoslovenski reis-ul-ulema Sulejman efendija Kemura, koji je održao zdravicu za pamćenje evocirajući u njoj istorijske primere Mehmed-paše Sokolovića i zajedničke borbe pravoslavnih i muslimana za versko-prosvetnu borbu u Bosni i Hercegovini za vlade Austro-Ugarske.

Srbiajanski komunisti su primenjivali nacionalni ključ (bratstvo-jedinstvo) u smirivanju javne psihoze i obezbećivanju atmosfere koja bi doprinela ustoličenju. Državnom sekretaru za Unutrašnje poslove (položaj današnjeg ministra policije) je bilo preporučeno:

„Neutralizacija mogućih negativnih posledica (srbovanje, šovinizam) smatra se da će se postići prisustvom vojvoda manastirskih Šiptara, koji su čuvali neke srednjovekovne manastire, davanjem poklona njima i eventualnom nagradom republičkog Izvršnog veća, zatim prisustvom reis-ul-uleme i predsednika Islamskog verskog starešinstva za Srbiju, kao i pozitivnim govorima prisutnih“. (Arhiv Srbije, 21, 38)

Izveštaj novinske agencije „Rojters“ je zanimljiv: „ Posmatrači isto tako kažu da je odluka vlade da dozvoli ustoličenje u Peći diktirana spoljnopolitičkim razlozima, budući da se Peć nalazi u oblasti gde živi albanska manjina koja tu predstavlja najsnažniju grupu stanovništva. Na taj način je ovo ustoličenje smatrano kao demonstracija istorijskog prava Jugoslavije na ovu oblast i kao demonstracija njene odlučnosti da ne dozvoli povećanu aktivnost albanskih nacionalnih osećanja u ovoj pograničnoj oblasti“. (Arhiv Jugoslavije, 144, 153).

Patrijarh German je otvorio nove sttranice i poglavlja u odnosima sa državnim vlastima. Bio je na meti nacionalne emigraicje, koji u svom antikomunističkom žaru i zanosu nisu mogli da sageldaju realan položaj crkve. German je pokušao da učnini ono što je bilo moguće u novim nametnutim uslovima, i zaista je učinio mnogo na korist i dobrobit Crkve. Optuživan da je „crveni“, bio je daleko od kompromisa za komunističkim vlastima po svom vitalnim pitanjima, a najznačajnije što nije priznao „makedonsku autokaefaliju“, iako je želeo da se reši crkveno pitanje na korist vernog naroda u Povardarju.

Patrijarh German ostao je zapamćen kao majstor protokola, umešan diplomata, dostojanstvenik koji je svojim autortitetom duhovnika ujedno sačuvao nacionalni ponos i neokaljan obraz srpskog naroda. Saradnici su mu pomagali da koristi u javnosti i izvlači važne pouke iz istorijskih jubileja (godišnjice istorijskih događaja, manastira, institucija). U isto vreme, patrijarh German nije bio zatvoren za moderne tokove, strujanja i izazove (Svetski savet crkava; Ekumenski pokret), ali je čuvao uspomenu na bolna i ranjiva iskustva, poput genocida Srba u Drugom svetskom (Da praštamo moramo, da zaboravimo ne možemo). Dosta je putovao, mnogo je obnavljao, brinuo o bogoslovskom podmlatku. Neke strane njegovog karaktera su već ušle u anagdote koje se prepričavaju.

Ustoličenje patrijarha Pavla (Stojčevića)

Ustoličenje je obavljeno mesecu julu 1994. godine. To je bila ratna godina, leto opšteg nacionalnog meteža i vreme političkih pritisaka zapadnih sila na srpski narod. Samo ustoličenje je obavljeno skromno, uz televizijski prenos i par hiljada gostiju u Pećkoj patrijaršiji.

Patrijarh je u pristupnoj besedi podsetio na moral jevanđeljske nauke: „tu nauku, braćo i sestre, i na tu nauku opominje nas u ovoj svetoj obitelji u ovom svetom hramu i opominje nas, da predstavljajući srpski narod i veru pravoslavnu budemo i ostanemo ljudi, onako kako kao što su i preci naši jer su oni znali reč svetoga pisma: da znaju narodi da su ljudi i da mi znamo i za tu nauku i da znamo njome živeti. Uvek kao ljudi. Kao neljudi nikad i ni po koju cenu“.

Patrijarh Pavle, izabran umesto obolelog patrijarha Germana 1. decembra 1990, preuzeo je upravu Srpske pravoslavne crkve u vremenu punom teškoća po srpski narod. Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija se raspadala, jedan okvir nacionalne celine srpskog naroda za koji je on dao toliko žrtava u XX veku je pucao. Suočeni sa hrvatskim secesionizmom, muslimanskim ekstremizmom, ugroženi u svojoj etničkoj i istorijskoj zapadnoj polovini, Srbi su kroz poslednju deceniju XX veka išli bez nacionalnog kompasa. U tim vremenima je Srpsku pravoslavnu crkvu vodio pravi duhovnik, čovek asketskog usmerenja i životnog imeprativa.

Poreklom iz Slavonije, iz oblasti koja je po zlu upamtila NDH i njen istorijski recidiv tuđmanovsku Republiku Hrvatsku 1991. godine, patrijarh Pavle je u svojoj biografiji crkvenog velikodostojnika sažima sve ključne trenutke dvadesetovekovne istorije Srba. Sa duhovnim autoritetom je rešio raskol u SAD, dao eklisiološki temelj za rešavanje raskola u Makedoniji. U vreme patrijarha Pavla se dešavao rasap i postradanije Srba u Krajini, delovima Bosne i Hercegovine i na Kosovu i Metohiji. Patrijarh Pavle je ponekda bio kritikovan za organizaicioni kolaps, nefunkcionisaenje institucije kao celine, ali je nesumnjivo da je kao poglavar crkve sačuvao moralni ugled trona Svetog Save, ne dopustivši da aždaja totalitarizma i iskušenja „mira sego“ proguta i ispolitizuje crkvu kao duhovnu instituciju.

[1] Srbsko-dalmatinski magazin za god. 1868, Zadar 1868, str. 163.

[2] Čedomir Marjanović, Istorija Srpske crkve, drugo dopunjeno izdanje, Beograd 2001, str. 368-369.

[3] Ustoličenje Njegove Svetosti Patrijarha Dimitrija u Peći, (program), Beograd 1924.

[4] Veljko Đurić Mišina, Prilozi za istoriju Srpske Pravoslavne Crkve, Leposavić 2006, str. 81.

[5] Govor Njegove Svetosti Patrijarha Srpskog Gospodina Varnave prilikom ustoličenja njegova u Peći, 6. jula 1930, Glasnik – Službeni list Srpske Pravoslavne Patrijaršije, br. 13, 1 (14) jul 1930, str. 197, 198.

[6] Velika crkveno-narodna svečanost u Peći, Glasnik Srpske Pravoslavne Patriajršije, br. 20-21, str. 528.

[7] Isto, str. 532.

[8] Isto, str. 533.