Nakon nedavnog pokušaja zauzimanja crkve Srpske Pravoslavne Crkve u selu Rakitnica kod Podujeva, nakon čega kosovska policija protivno svim zakonima nije htela ni da pokrene istragu, i nedugo posle toga, proglašavanja naše crkve Živonosnog istočnika u selu Vinarce kod Kosovske Mitrovice za rimokatoličku crkvu pod „brigom“ kosovskog Ministarstva kulture, najnoviji slučaj „preuzimanja“ ostataka manastira Bogorodice Hvostanske jednog od naznačajnijih lokaliteta naše Crkve na Kosovu i Metohiji i drevnog sedišta Hvostanske episkopije od 1219. godine, s pravom je izazvao oštre reakcije u stručnoj javnosti i među vernim narodom naše Crkve.
Sve se ovo dešava neposredno u jeku medijskog prekrajanja istorije hrama Bogorodice Ljeviške u Prizrenu u prištinskoj „Kohi“ i opštem zamahu agresivnog istorijskog revizionizma i brisanja tragova Srpske Pravoslavne Crkve na ovim prostorima od strane kosovskih vlasti. Iako je nekoliko srednjovekovnih hramova naše Crkve na Kosovu i Metohiji obnovljeno i prošireno na temeljima ranijih zapustelih ili oštećenih rano-vizantijskih sakralnih objekata pre 800 i više godina, niko nema pravo da na ovakav brutalan način sada preuzima i preimenuje crkve koje vekovima predstavljaju temelj idntiteta našeg naroda i Crkve, koja ih je čuvala i molila se u njima, i dovodi nas u situaciju da mora da dokazujemo ono što je sadržano u brojnim dosadašnjim arheološkim istraživanjima, nalazima, artefaktima, istorijskim zapisima i svedočanstvima u regionu i u svetskoj javnosti, a pogotovo u sakralnom i liturgijskom kontinuitetu koji Srpska Pravoslavna Crkva ima na ovim prostorima.
Treba samo zamisliti kakva bi bila reakcija u evropskim zemljama da verski objekti koji su podignuti na temeljima antičkih paganskih svetilišta ili ranijih sakralnih objekata drugih denominacija, preko noći postanu meta aproprijacije od strane političkih vlasti koje bi to radile iz ideoloških razloga. Takvo ponašanje bi našlo na otvorenu osudu javnosti i zasigurno se našlo na meti zakonskih regulativa koje zabranjuju takvo ponašanje. Nasrtaj na verske objekte koji predstavljaju temelj postojanja i opstanka naše Crkve na Kosovu i Metohiji, bez obzira na političke prilike, predstavlja ništa drugo nego otvoreni akt represije, kršenja verskih i ljudskih prava i izaziva direktnu etničku i versku netrpeljivost.
Da li treba da čekamo da kosovske vlasti jednog dana ukinu i samu Srpsku Pravoslavnu Crkvu kao što su to činile ateističke vlasti u više komunističkih zemalja gde su bogoslužbeni objekti zatvarani, pretvarani u muzeje ili varvarski rušeni i skrnavljeni u ime bezbožne ideologije? Takvo ponašanje nema i ne sme da bude tolerisano u 21. veku, posebno imajući u vidu obaveze koje je Priština preuzela pred zapadnim zemljama od 2008. godine ali i odredbe Rezolucije 1244 UN gde se jasno pominje očuvanje srpskog nasleđa.
Po kojoj logici oni koji bez ikakve rezerve glorifikuju oružane grupe i njihove ideološke sledbenike koji su učestvovali u sistematskom uništavanju desetina srpskih pravoslavnih hramova i više stotina grobalja od 1999, posebno u toku Pogroma 2004. godine, mogu da ubede naš narod i svet u svoje „dobre namere“ da zaštite duhovnu i kulturnu baštinu naše Crkve ili da te hramove čije su rušenje podsticali proglašava za svoje. Našoj Crkvi se svakim danom negiraju osnovna prava, sloboda pristupa pojedinim objektima, dok više medija i tabloida na albanskom jeziku promovišu krajnje jednostrane istorijske narative koji ne počivaju na istorijskim činjenicama nego na selektivnim tumačenjima istorije i grubim reinterpretacijama, pri čemu se izostavljaju vekovi postojanja ovih crkava i manastira koje su mnogi Albanci poštovali i čak čuvali. Takvo ponašanje neposredno poziva na otvoreni progon i ponavljanje vandalizma koji je izvršen nad našom crkvom nakon rata 1999. godine i koji se sada nastavlja represivnim merama i negiranjem prava srpskom narodu i Crkvi od strane kosovskih vlasti.
Srpska Pravoslavna Crkva je sa svojim sakralnim objektima značajno obeležila istoriju Kosova i Metohije i to u tolikoj meri da su sva četiri UNESKO spomenika svetske kulturne baštine na ovom prostoru hramovi iz srpskog, nemanjićkog perioda. Ove svetinje su istovremeno i stavljene na listu ugrožene svetske baštine i 25. godina se nalaze pod oružanom zaštitom zbog realnih bezbednosnih opasnosti. Ovi verski objekti svojom dragocenom arhitekturom i freskama iz perioda od 13. veka nadalje predstavljaju univerzalnu vrednost i nisu od značaja samo za srpski narod i našu Crkvu, koji su ove objekte podigli, obnavljali, dograđivali i sačuvali u najtežim vremenima poslednjih više stotina godina i koji predstavljaju mesta liturgijskog okupljanja i kolektivnog pamćenja, već su deo i evropske i svetske baštine. Umesto da budu poštovani, suočavamo se sa situacijom da je njihov opstanak nemoguć bez oružane zaštite, i da se preko noći mogu ograditi i preimenovati u nešto što nikada nisu bili.
Negiranje verskih prava koje vodi brisanju ili grubom menjanju istorije potpuno je u suprotnosti sa osnovnim temeljima demokratskih društava i uz sve druge primere kršenja prava naše Crkve, nepriznavanja odluka najviših sudova i sistematsko uništavanje naših svetinja posebno od 1999. godine nadalje, neposredan je pokazatelj da kosovske vlasti očigledno ne vide ni mesta ni budućnosti za srpski narod i Srpsku Pravoslavnu Crkvu na ovom prostoru.
Najnoviji slučaj korišćenja mašinerije za postavljanje ograde oko lokaliteta Bogorodice Hvostanske bez ikakve komunikacije sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom za koju se zna da je jedna od njenih najvažnijih lokaliteta i postavljanje natpisa samo na albanskom jeziku u kome se izostavlja 8 vekova istorije tog važnog verskog sedišta, još jedan je primer koji pokazuje stvarne namere i metode kosovskih vlasti, koje neskriveno žele stvaranje etnički čistog Kosova i nestanak Srpske Pravoslavne Crkve i njenih vernika.
Sve što se pouzdanije zna o Bogorodici Hvostanskoj jeste upravo ono što je vezano za njen istorijat s početka 13. veka, počevši od arhitekture, nađenih materijalnih tragova, kao i brojnih pisanih svedočanstava u sačuvanoj literaturi Srednjeg veka, kao što je slučaj sa drugim srednjovekovnim arheološkim lokalitetima na prostoru Kosova i Metohije. Sam lokalitet je kako se priznaje i na natpisu koji je postavljen na albanskom jeziku detaljno istražen od strane srpskih eminentnih istoričara i arheologa koji su pronašli i sačuvali brojne artefakte, kao što je Rodopovo zvono iz 15. veka i razne druge predmete koji svedoče o identitetu ove svetienje. Ozbiljna istorija počiva na činjenicama koje se temelje na nepobitnim materijalnim dokazima i ne može se improvizovati na osnovu proizvoljnih nagađanja, selektivnog i proizvoljnog pristupa istoriji, a pogotovo ne na temeljima radikalnih političko-nacionalnih ideologija novijeg vremena.
Stoga Eparhija raško-prizrenska odlučno apeluje na lokalne i međunarodne predstavnike na Kosovu da se zaustavi proces politizacije i selktivne prezentacije duhovne i kulturne baštine SPC, koja na ovim prostorima kao autokefalna Crkva postoji i deluje 800 godina i duboko je povezana sa istorijom ovog regiona. Revizija drugih crkava i manastira SPC na Kosovu i Metohiji predstavlja proces koji duboko ugrožava etničke i verske odnose u širem regionu i vodi brisanju jednog viševekovnog identiteta srpskog naroda i aproprijaciji njegove baštine koja je preživela više stotina godina osmanske vlasti i dva svetska rata.
Još jednom napominjemo da Srpska Pravoslavna Crkva sa svojim crkvama i manastirima predstavlja bogatstvo za sve ljude dobre volje koji ovde žive, nezavisno od savremenih političkih zbivanja i kao Crkva čvrsto se zalažemo da se na Kosovu i Meothiji izgradi miran suživot među svim građanima, bez obzira na njihovo etničko ili versko poreklo, uz puno poštovanje tradicija svih verskih zajednica, što je, uostalom, i osnova savremenog evropskog društva zasnovanog na vladavini zakona i prava.
ISTORIJSKI PREGLED MANASTIRA BOGORODICE HVOSTANSKE
Ostaci manastirskog kompleksa crkve Bogorodice Hvostanske, koji se još naziva i Studenica Hvostanska, ili Mala Studenica lociran je u selu Vrela, na udaljenosti oko 8-9 km zapadno od Istoka. Prvi pomen sela kao„zaselak Vrela“ imamo 1397. godine kada ga kneginja Milica prilaže manastiru Dečanima. Sledeći pomen manastira je u turskom popisu iz 1485. gde je upisan kao manastir „Ivrala“ (Vrela, odnosno Studenica Hvostanska) i u njemu „sin mitropolita Tijokan“ i četiri kaluđera. U kasnijem turskom popisu pominje se kao Vrelo Prečiste. U njemu je 1560. godine pisan jedan Prolog. U turskom popisu za vreme cara Sulejmana (1494-1566) upisane su ovde i četiri kuće. U sledećem turskom popisu 1570/71. zapisano je da je manastirom rukovodio kaluđer Makarije, bez sumnje budući Patrijarh Makarije Sokolović. U narednom turskom popisu 1582. manastirskim imanjem upravlja kaluđer Gerasim koji se ujedno bavio i sokolarstvom o čemu je imao berat.
Istorijat nastanka samog manastira malo je poznat. Godinom 1219. kada je Sv. Sava vršeći reorganizaciju novoosnovane Autokefalne Srpske Crkve, osnovao je Hvostansku Episkopiju pri manastiru „u Fosne, u Studenice Male“,kao staro kultno mesto, o čemu svedoči zapis u srpskom srednjovekovnom rodoslovu:
OVAJ PREOSVEĆENI PRVI ARHIEPISKOP SAVA SRPSKI POSTAVLJA PO SVIM PREDELIMA SVOJEGA OTAČASTVA U BOŽASTVENIM CRKVAMA IZABRANE ČASNE MUŽEVE. NJIH POSTAVLJA ZA PASTIRE CRKVENE I EPISKOPE. SVOJIM RUKOPOLOŽENJEM POSTAVLJA PRVOG EPISKOPA U HUMSKOJ ZEMLJI, U STONU, U HRAMU PRESVETE BOGORODICE; DRUGOGA EPISKOPA POSTAVLJA U ZETI DIOKLITIJSKOG POMORJA, U HRAMU ARHISTRATIGA MIHAILA; TREĆEGA U DABRU U HRAMU SVETOGA NIKOLE; ČETVRTOGA U BUDIMLJI U HRAMU SVETOGA ĐORĐA; PETOGA U RASU U HRAMU SVETIH APOSTOLA; ŠESTOGA POSTAVI U HVOSNU, U MALOJ STUDENICI, U HRAMU PRESVETE BOGORODICE; SEDMOGA POSTAVI U PRIZRENU U HRAMU PRESVETE BOGORODICE; OSMOGA U GRAČANICI U HRAMU BOGORODICE; DEVETOG POSTAVI U HRAMU SVETOGA NIKOLE U TOPLICI; DESETOGA U BRANIČEVU U HRAMU SVETOGA NIKOLE; JEDANAESTOGA POSTAVI U BEOGRADU U CRKVI PRESVETE BOGORODICE; DVANAESTOGA U MORAVICAMA U HRAMU SVETOG OCA AHILIJA.
Episkopija od 1381. godine prerasta u mitropoliju i prvi hvostanski arhijereji pominju se već početkom 14. veka, a poslednji, po imenu Viktor, 1635. godine. Druga polovina 16. veka za manastir bila razdoblje procvata, kada se zapaža i znatna umetnička aktivnost. U drugoj polovini 17. veka, najverovatnije u doba Velike seobe 1690, manastir je zapustela i počeo da propada. Tokom vremena građevinski materijal sa Bogorodice Hvostanske počeo se raznositi, pa je, pored ostalog, bio ugrađen i na seoskoj džamiji gde su sekundarno uzidani delovi mermernih ploča i tesanikâ sa i bez ćirilskih natpisa i ornamenata. Putnici koji su videli manastir u 19. Veku svedoče da je Bogorodica Hvostanska potpuno u ruševinama.
Zahvaljujući arheološkim istraživanjima 1930. i 1966-1970. stekao se uvid u prvobitan izgled manastira kojima se može približno rekonstruisati izgled ovoga nekad važnog crkvenog središta, još iz vremena vizantijske uprave.
Najstariju crkvu činila je trobrodna ranovizantijska bazilika sa narteksom u čijoj se polukružnoj apsidi nalazio poseban prostor za relikvije a u zapadnom delu bazilike nalazio se najverovatnije prostrani atrijum. Na osnovu stilskih analogija i odsustva đakonikona i protezisa uz bočne strane apside, bazilika se datuje do sredine 6. veka. Ranovizantijskim ostacima u kompleksu Bogorodice Hvostanske pripadaju i dve zidane podzemne grobnice predviđene za više osoba. Stari manastir je najverovatnije bio zaštićen zidinama, koji su samo delom očuvani a čiji su temelji u osnovi ispratili reljef okolnog zemljišta.
Kao ostatak kompleksa bazilike, danas su vidljivi temelji manje jednobrodne crkvice s malim narteksom, locirana uz baziliku sa severne strane, pa se zato i zove severna crkva. Najverovatnije je rekonstruisana u vremenu posle uspostavljanja nezavisne Srpske Crkve 1219. i da je kao takva postojala kroz ceo srednji vek.
Na temeljima bazilike podignuta je u trećoj deceniji 13. veka, crkva u kojoj je bilo sedište Hvostanske episkopije kao dela srpske crkvene organizacije. Zidana je u maniru raške graditeljska škole, harmoničnih proporcija, kao jednobrodna građevina koju je sa istočne strane presecao transept poviše koga se uzdizala kupola. Na istočnoj strani nalazio se prostran oltarski prostor, iznutra polukružan a spolja pravougaoni na koga se na zapadnoj strani nastavljala priprata pravougaonog oblika s jednim ojačavajućim lukom. U njenom produžetku prostirala se spoljna priprata koja je sa dva slobodna stupca u sredini bila podeljena na šest traveja.
Uz narteks su se sa severne i južne strane nalazili paraklisi sa polukružnim apsidama, na spoljnoj strani ravne zidne površine. Nad paraklisima su se, po svemu sudeći, uzdizale dve kule koje su nadvisivale kupolu hrama. Uz oltarsku apsidu su u nepoznato vreme dozidani đakonikon i proskomidija.
Uzor njenim graditeljima je vrlo lako mogao biti manastir Žiča. Polukružna apsida, koja je spolja pravougaona, a iznutra polukružna, mogla je nastati po uzoru na građevine u Boki Kotorskoj, što upućuje na poreklo graditelja. U Kotoru u 13. i 14. veku radili su vešti graditelji i moguće je pretpostaviti da su ktitori Bogorodice Hvostanske odande doveli neimare.
Uz glavnu crkvu Bogorodice Hvostanske u srednjem veku su, kako je bilo uobičajeno, podizani i manji hramovi. Temelji jednog od njih otkriveni su sa južne strane crkve. Sudeći po ostacima otkrivenog natpisa u kome se pominje car Stefan, datovana je u sredinu 14. veka. Bila je to manja jednobrodna građevina s polukružnom apsidom sa istočne strane, zasvedena poluobličastim svodom.
Prilikom arheoloških istraživanja otkriveni su i temelji stare trpezarije izduženog pravougaonog oblika, s polukružnom apsidom za mesto za igumana.
Tokom arheoloških radova pronađeno je relativno malo nalaza, što svedoči da su ruševine manastira bile više puta prekopavane. Prikupljeni su ostaci fresaka na kojima se od nekih vide i dva sloja boje, što bi svedočilo da je glavna crkva u dva maha živopisana. Pored ostataka kasnoantičke keramike, u ruševinama Bogorodice Hvostanske pronađeni su i fragmenti grčarije – ćupovi, bokali, krčazi datovani u vreme od 13. do 15. veka. Od nalaza iz kasnijih razdoblja ističese luksuzan primerak turske keramike – jedan dekorisan bokal izrađen u Izniku u drugoj polovini 16. veka.
Oko crkve je bio veći broj grobova s kamenim pločama. Neke od njih su upotrebljene pri gradnji džamija u selima Vrelo i Studenica, ali su sada prenete u Pećku Patrijaršiju. Po natpisima na pločama se vidi da su tokom 14. i 15. veka oko crkve sahranjivani lokalni uglednici, kao i hvostanski episkopi.
Početkom 20. veka jedan meštanin je u ruševinama našao poveće zvono, u kome su bila tri primerka oslikane tkanine. Dva od njih se danas čuvaju u Pećkoj Patrijaršiji. Najveći je plaštanica iz doba oko 1300. godine, dok je manji, aer s predstavom Oplakivanja Hristovog, crtao zograf Longin 1597. godine.
Nekadašnji manastirski kompleks crkve Bogorodice Hvostanske, , danas je ruševina, gotovo sravnjena sa zemljom.
Eparhija raško-prizrenska
22. januar 2024. godine
