(povodom 210 godina od rođenja Petra II Petrovića Njegoša i 130 godina od rođenja Miloša Crnjanskog)
MILOŠ CRNJANSKI I NJEGOŠ
Često se, kad mislim o Crnjanskom, sjećam njegove rečenice; „Život će biti uvek nešto više od literature“ (Komentar uz „Poslanicu“). Ali mi se učine i srećno protivrečnim njegova uvjeravanja da u tzv. čistoj poeziji „pesnik treba da ostane sen koja nije vidna“, dok, povodom svoje poeme „Lament na Beogradom“ decidno kaže: „Međutim, to sam ja, od reči do reči“.
Već je toliko napisano i rečeno o Crnjanskom. Andrić je odmah znao ko je on, izjavivši da je Miloš jedini bogomdani pisac među srpskim piscima te velike generacije. Andrić je kazao: „među nama“.
Dok je lutao „još, vitak, sa srebrnim lukom“, Miloš Crnjanski se prvi put sreo s Njegošem, 1920. godine, u Veneciji. Pjesničko svjedočanstvo tog susreta predstavlja:
NJEGOŠ U VENECIJI
Nasmešio se poslednji put,
u prozoru se sjaše kao zapeti luk,
kao Mesec u vodi, mlad i žut
Rialto.
Mirisaše bolan svoje bele ruže
i gledaše kako galebovi kruže,
tužni i beli, kao misli na Lovćen,
i smrt.
Dok noć pljuštaše, čitaše Omira,
crn i težak, kao Ahilov,
što samo kraj mora nađe mira,
grob.
Bogovi, na plećima sa oblacima tamnim,
bolovi i mora sa valima pomamnim,
pređoše po njegovom bledom licu bez traga.
Ali, kad čitaše o Brizeji, što se budi,
i otvara oči, pune tame, u zori,
bol neizmeran pade mu na grudi.
Jer svemu na svetu beše utehe.
Svim mislima, za sve junake, grehe.
Ali držeći glavu rukama obema,
suzno, umirući, pomisli, bolno,
da za oči neveste utehe nema.
Tada zaplaka u vodi i zvono
Svetog Marka
Prvi susret, u Veneciji, s Njegošem, urezao se u sjećanju Crnjanskog po onom što je vidio i čuo na početku i kraju. „Nasmešio se poslednji put“, stoji na početku. Plačem zvona Svetog Marka, na kraju pjesme, Crnjanski sluti veliki plač i muk zvona, koji tek predstoji.
I o tome je Crnjanski ostavio svjedočanstvo, u dva teksta, objavljenja 1925. godine.
Zapis „Njegošev grob“ sa podnaslovom „Svirepa uspomena iz doba okupacije“, napisan je povodom prenosa Njegoševih kostiju „sa Cetinja na strašni vrh Lovćena“, u obnovljenu, zavjetnu crkvu, Svetog Petra Cetinjskog.
Na početku „uspomene“ Crnjanski iznosi sud o „Gorskom vijencu“, kao pjesmi „koja bi i kada bi sav naš narod izumro jasno i gorostasno sačuvala njegov lik, među narodima, za sva vremena“. Ali u pomenutoj „Uspomeni“ Crnjanski se dalje neće baviti Njegoševim književnim djelom, već nedjelom onih u čijem carstvujuščem gradu Vijeni je „Gorski vijenac“ ugledao svijet, 1847. godine.
Riječ je o „Oskrnavljenju groba Vladike Rada, koji su Austrijanci raskopali za vreme okupacije godine 1916.“
Crnjanski opisuje pripreme za „ekshumiranje kostura Vladike Rada“, koje vrši ta vojska „što je uvek zaudarala grobarski i čije su uniforme imale uvek nečeg grobarskog“.
Od njihovih pohoda ka Jezerskom vrhu i grobu Pjesnikovom i sam Lovćen je ličio na „neko kamenito, sivo, strašno nebo. More i urvine negde dole hučali su, kao što psi zavijaju kada osete vampire“.
Nakon obavljenog posla, u predvečerje 12. avgusta, jedan vojnik je u daščanom sanduku teglio Njegoševe kosti, a drugi u šatorskom krilu „istrulele svilene odežde“.
Takvu sudbu je i sam Vladika Rade predosjećao.
Miloš Crnjanski je 1925. godine, u „Srpskom književnom
glasniku“, objavio tekst „Razmišljanja o Njegošu“, povodom obnove crkve
Svetog Petra Cetinjskog, i povratka Vladike Rada na Lovćen, nakon
posmrtnog prvog stradanja.
Centralna rečenica tog eseja glasi: „Negde postoji nadzemaljsko i
neprolazno; Njegoš vidi!“
Da. Njegoš vidi!
Miloš Crnjanski zamišlja „Gorski vijenac“ kao Izviiskru, kao
izvor jezika i Poezije „što je potekao pod udarcem iz stene“.
U pomenutom eseju 32-godišnji pisac, koji još ne bijaše objavio ni
prvu knjigu „Seoba“, prije svega se zanimao uticajima na Njegoša, tako
što je taj problem proširio sa lektire na Njegošev život.
Crnjanski, i kad je pisao o Mikelanđelu, i Direru, i Njegošu, prije
svega je bio opsjednut njihovim sudbinama. Kao i svojom.
Crnjanski piše: „ …više od „Gorskog vijenca“, zanimao me je život
Njegošev. Nad nekim događajima, senkama i tajnama, u njegovom životu
dugo sam razmišljao. Da mi je moguće proveo bih godine u traganju za
sadržajem nekih mesta u njegovom životopisu. Uveren sam, ne znam zašto,
da nevidljivi uticaj pesničkog života ima dublju moć, dublju od njegovih
napisanih dela“.
Vladika Rade možda ne bi bio zadovoljan takvim Crnjanskovim
divljenjem prema njemu.
Opčinjenost pojavom i slutnjom biografije, kao što vidimo, baca
sjenku na Njegoševo djelo. Ili se to, možda, u viziji Miloša Crnjanskog,
i sav „život Njegošev“ preobražava u Poeziju.
Da će prije biti ovo drugo otkrivamo u sledećim rečenicama:
„Njegoš sja usamljen u suncu, nad morem. Izlazi iz tame, prva svetlost…
Sa njim smo izašli pred Boga, na rukama sa ubistvom. U njemu se javlja
žudnja za novom sudbinom i smislom našeg postojanja na svetu“.
Remek-djelo Miloša Crnjanskog „Druga knjiga seoba“ kao da
neprekidno, implicitno, isijava uspomenu na Njegoša.
Arhaični, slavenoserbski jezik Crnjanskog uspostavlja „vremenski
most“ s Njegoševim, predvukovskim jezikom, kojim se najveći srpski
pjesnik služi, prije svega u spjevu „Luča mikrokozma“ i u pismima. Taj
jezik i njegova melodija prizivaju zapretane slojeve stare srpske
književnosti i kulture. Vaskrsavaju tragično vrijeme naših uzaludnih
ratova, pohoda i seoba, iz 18.vijeka, o kojem Njegoš pjeva u „Gorskom
vijencu“.
Ali, ono što je dominantno u Crnjanskovoj „književnoj uspomeni“ na Njegoša jeste vizija čovjeka, u njegovom ontološkom, nebo-zemnom naznačenju i poziciji. Sudbina je drugo ime za ljudsku predestinaciju.
Stoga je pobuna protiv sudbine suprotstavljanje Božijem planu. Tu poruku Crnjanski neprekidno varira. Njegoš je sasvim ekspletictan u „Posveti“ Simi Milutinoviću, spjeva „Luča mikrokozma“. Mada Njegoševoj sudbi nema „podobne na zemlji“, jer „ad na mene sa prokletstvom riče“, tragični lovćenski tajnovidac kaže: „al na sudbu vikati ne smijem! / nadežda mi voljom tvorca blista!“.
Njegošev čovjek je „bačen na burnu brežinu“. On je prije Kjerkegora i egzistencijalista sagledao čovjekovu poziciju u svijetu, kao „bačenost“.
Pitao je mudrace da mu odgonetnu čovjekovu sudbinu i kažu „o zvaniju njegovom pred Bogom“. Ali, svi ti odgovori nisu ništa drugo „do kroz mrake žedno tumaranje“.
Njegoš kaže:
mi smo iskra u smrtnu prašinu,
mi smo luča tamom obuzeta
Bog, koji svime upravlja, tvorac je „mirova“, koje je sazdao, tako što
je „razvija prašinu“, a potom „prašak svaki oživio“.
Čovjek, kao razvijano (bačeno) zrnce praha, koje misli, i svjesno je
svoje kosmičke sićušnosti i ništavnosti, ono biće sa burne brežine,
kao da se javlja i u Crnjanskog.
U romanu „Druga knjiga seoba“ čitamo: „Sudbina pojedinog čoveka,
ili žene, sitno je zrno peska, koji izbacuju, na obalu, bezmerna mora,
posle bura… Kod svih naroda je zabeleženo samo to, da je pojedinac zrno
praha“.
Čovjek Crnjanskog, kao „zrno praha“, istovremeno je i ona Njegoševa
„tvarca“. Iguman Stefan se pita: „Šta je čovjek, a mora bit čovjek!“, i
odgovara: „Tvarca jedna te je zemlja vara“.
Ali, i to „zrno praha“, i ta „tvarca“, i ta „iskra u smrtnu
prašinu“, i taj čovjek „bačen na burnu brežinu“, ono je što predstavlja
kosmičku tajnu.
Njegoš veli: „tajna čojku čovjek je najviša“. Crnjanski veli: „ …ali
je Isakovič, kraj sve ljubaznosti majora, osećao da su čovek čoveku
(podvukao B.D), čak i sunarodnici, jedan drugom, zagonetka, i pustinja“.
Čovjek i pred smrću, za Crnjanskog, predstavlja tek „zrno peska“.
Kroz usta raspopa Mikaila, koji je „probisvet i bludnik“ Crnjanski
progovara: „Smert je, kaže, toliko moćna, svemoguća, kao more, koje sve
nas odnosi, kao zrna peska, sa obala mora Adrijanskoga“.
Čovjek je tragično, usamljeno biće. Vladika Danilo, „sam sobom“, u
„gluho doba noći“, pita se: „A ja što ću, ali sa kime ću?“ Taj „sirak
tužni bez nigđe nikoga“, šiban je olujom kosmičke samoće. Njegova suza
„nema roditelja“.
Crnjanski kaže: „Sam je čoek (podvukao B.D) u bedi“. I, „Onaj ko
plače, zna šta je suza gorka“. Igumana Stefana i Pavla Isakoviča muči
ista samoća, zbog nevolja koje su snašle njihovo pleme. Slične su njihove
suze, gorke i bez roditelja.
Suštinska bliskost, kad je o poimanju smrti riječ, između najvećeg
srpskog pjesnika i najvećeg proznog pisca, sadržana je u njihovom
poricanju smrti. Njegoš to čini u završnoj strofi „Luče mikrokozma“,
slaveći Hrista kao pobjedioca smrti:
vaskrsenjem smrt si porazio,
nebo tvojom hvalom odjekuje,
zemlja slavi svoga spasitelja!
Crnjanski završava „Seobe“ rečenicom: „Smrti nema“.
Može se učiniti da je svekoliko ovo poređenje Crnjanskog s
Njegošem neki svojevrsni „sumatraizam“. Može biti da uistinu i jeste
tako, kao što Crnjanski u Objašnjenju „Sumatre“ piše: „Osetih, jednog
dana, svu nemoć ljudskog života i zamršenosti sudbine naše. Video sam
da niko ne ide kuda hoće i primetio sam veze, dosad neposmatrane“.
Miloš Crnjanski, slaveći najvećeg srpskog pjesnika Njegoša, veli:
„Još više zaboravim sve, stanem pod bujicu njegovog jezika, koji spira,
odnosi vremena, sve naslage stranih kultura i putovanja. Ne čitam davno
njegov sadržaj no samo slušam taj govor“.
Govor Njegoša i Crnjanskog, što dopire iz tamnog bunara arhetipa,
koji pisac „Seoba“ imenuje kao „dno naroda“, doseže do nebesa, gdje u
plavom, beskrajnom krugu, u istom sazvežđu, plamte Njegoševa vječna
zublja, i zvezda Miloša Crnjanskog, zajedno.
+++
(Autor je književnik i bivši ministar vjera u kulture u Vladi
Republike Crne Gore.)
Izlaganje “Miloš Crnjanski i Njegoš”; književnik Budimir Dubak,
održao je u okviru Manifestacije „Dani Miloša Crnjanskog“ u
Matici srpskoj, u Novom Sadu, u utorak 28. novembra 2023. godine.
Predavača je najavila msr Milena Kulić, stručni saradnik Odeljenja
za književnost i jezik, doktorand na Filozofskom fakultetu u Novom
Sadu)
Za Radio Svetigoru priredili:
prof. Aleksandar Vujović,
urednik Katihetskog programa Radio Svetigore
Slobodanka Grdinić,
novinar Radio Svetigore;
Tonska obrada Alen Vukas
