Piše: protojerej Igor Balaban
Nedavno smo od bivšeg predsjednika Crne Gore čuli kako je, po njegovim riječima, autokefalnost današnje Srpske pravoslavne Crkve zasnovana na autokefalnosti Crnogorske Crkve.
Ovdje treba napomenuti da pojam ”Crnogorska Crkva” istorijski označuje pravoslavnu crkvenu zajednicu na teritoriji Crne Gore, a često je, još konkretnije, označavao samostalnu Pravoslavnu Crkvu na teritoriji Knjaževine i Kraljevine Crne Gore (od ukidanja 1776. do obnove Srpske Patrijaršije 1918-20. godine – o njoj govori i Vujanović) i ni na koji način taj pojam nije implicirao da je ta Crkva ne-srpska, a još manje anti-srpska.
Karlovačka i Crnogorska Crkva su na isti način sebe prepoznavale kao dio, nesrećnim istorijskim okolnostima, razjedinjene Srpske Crkve i čim su se stvorili elementarni uslovi za vaspostavljanje Patrijaršije, obje su se tome prilježno posvetile i taj cilj ostvarile.
Autokefalnost savremene Srpske pravoslavne Crkve, u njenom samosaznanju je zasnovana na obnovi Pećke Patrijaršije nakon njenog nasilnog ukidanja u vrijeme otomanskog ropstva. U formalnom kanonsko-pravnom smislu se zasniva na Tomosu Patrijarha Meletija IV iz 1922. godine kojom se Sveta Ujedinjena Avtokefalna Pravoslavna Srpska Crkva prima kao sestrinska Crkva ”koja ima i uživa sva prava avtokefalnosti, prema propisima i redu Svete Pravoslavne Crkve”, kao i na njegovom prihvatanju od svih Pravoslavnih Crkvi, bez izuzetka.
Crkva u Knjaževini i Kraljevini Srbiji je, za razliku od onih u Crnoj Gori i Karlovcima, tražila i dobila, najprije autonomiju, a potom i autokefalnost od Carigradske Patrijaršije.
Ove druge dvije crkvene ustanove, Karlovačka i Crnogorska, su svoju samostalnost crpile iz autokefalnosti Pećke Patrijaršije i to je jasno svakome ko je imao priliku da se elementarno upozna sa istorijskim izvorima. Ne treba trošiti riječi na to kako je Karlovačka Crkva svoj kontinuitet sa Pećkom Patrijaršijom uspostavljala preko činjenice da se posljednji slobodni Pećki Patrijarh, sa velikim brojem svog vjernog naroda, preselio na područje nad kojim je ona kasnije imala kanonsku jurisdikciju. Crnogorska Crkva tog vremena, pak, svoju nezavisnost je zasnivala na činjenici da je ostala, kako se tada govorilo, jedina slobodna stolica nasilno ukinute Pećke Patrijaršije.
Ovakva svijest je prisutna, na primjer, u pismu mitropolita Save Petrovića Njegoša koji se, upravo u vrijeme ukidanja Pećke Patrijaršije, obraća mitropolitu moskovskom Platonu u ime svih ”srpskih arhijereja” i svog ”srpskog naciona” pa mu, između ostalog, kaže:
”Meni je u ruke to predato od svih arhijereja slavenosrpskih kao najstarijemu i nikakvoj vlasti nepodležnom s mojim crnogorskim narodom”.
Nešto kasnije, 1804. godine, u vrijeme kada Sveti Petar Cetinjski biva oklevetan kod ruskog Sinoda, crnogorski glavari poručuju istom tom Sinodu:
”Po svoj prilici nije poznato ruskom sinodu, da je narod srpski pravoslavni imao svog patrijarha, kome su srpski arhijereji bili podvlasni sve do 1769. godine, a tada, pošto je zaplamtio rat između porte otomanske i ruskog carstva, patrijarh srpski i svega Ilirika, Vasilije Brkić, uklonivši se u naše krajeve od predstojavše mu pogibije, pođe u Rusiju i u Peterburgu prestavio se, na kojem se i presjekla bitnost slaveno-srpskih patrijarha; po tome dakle naš gospodin mitropolit ostao je sam za sebe u ovdašnjoj crkvi, nezavisan ni od kakve vlasti.”
Takav stav je bio toliko raširen i utvrđen među Crnogorcima da se i poslije sto pedeset godina od ukidanja Patrijaršije isto moglo čuti od najuglednijih Crnogoraca. Najbolji primjer je govor predsjednika Vlade dr Lazara Tomanovića održan u Crnogorskoj Narodnoj Skupštini 15. avgusta 1910. godine povodom uzdignuća Knjaževine Crne Gore u rang Kraljevine u kojoj predsjednik Tomanović navodi da je Mitropolija Cetinjska jedina ”Svetosavska Episkopska stolica, koja je bez prekidanja do danas sačuvana”, i da je ”kao takva zakonita prestonica i nasljednica Pećke Patrijaršije…“.
Sličan stav, ali mnogo oštriji i izrazito polemički, možemo da pročitamo čak i u poslijeratnom ”Glasu Crnogorca”, br. 88 iz 1920. godine (dakle, za života kralja Nikole), koji je bio glasilo crnogorske Vlade u egzilu, a izlazio je u Neji na Seni kod Pariza. U članku pod naslovom ”Srpska Patrijaršija”, između ostalog, a povodom proglašenja obnovljenja Srpske Patrijaršije, piše sledeće:
”Prema istoriskom pravu naše crkve jedino mitropolitu pećskom pripada pravo da bude patrijarh cjelokupne srpske pravoslavne crkve… Čim se Crna Gora vaspostavi, mitropolit pećski ima biti proglašen sa svima njegovim istoriskim pravima za patrijarha cjelokupne srpske pravoslavne crkve. Toga se prava Crna Gora kao vječno slobodna srpska država i kao osloboditeljka Peći neće smjeti nikada odreći… Peć i pećska patrijaršija mora biti opet ono što je nekada bila srpskom narodu i srpskoj crkvi.”
U ovom, dakle, zvaničnom reagovanju na proglašenje Srpske Patrijaršije, nema ni riječi o tome da ujedinjena Srpska Patrijaršija ne treba da postoji niti da Crnogorska Crkva nije dio i ne treba i formalno da opet bude u jedinstvu Srpske pravoslavne Crkve.
Snažno se kritikuje zvanični Beograd i dinastija Karađorđevića, i lične uvrede idu do granica neukusa (te navode ovdje nismo prenijeli), ali se suština i potreba samog ujedinjenja ne dovode u pitanje.
Dakle, ne samo da je pogrešna teza da je autokefalnost današnje Srpske pravoslavne Crkve zasnovana na autokefalnosti Crnogorske Crkve, već je upravo suprotno. Crnogorska Crkva iz vremena od ukidanja Pećke Patrijaršije do njene obnove 1918-20. godine, svoju nezavisnost, koju su nesumnjivo zvali i autokefalnošću, temeljila je na autokefalnosti Srpske Pećke Patrijaršije i kontinuitetu sa njom.
Izvor: IN4S
