- Na današnji dan, 16. aprila 1346. godine srpski kralj Dušan Nemanjić u Skoplju, na Vaskrs, krunisan je za “cara Srba, Grka i Arbanasa”.
Istovremeno je proglašena Srpska patrijaršija sa prvim srpskim patrijarhom Joanikijem. Bio je to period najvećeg ekonomskog, vojnog, političkog i kulturnog uspona srpske feudalne države. Po teritoriji je bila veća nego ikad: sem zemalja ranije srpske kraljevine, obuhvatila je Mačvu, Zahumlje, Albaniju, Epir, Tesaliju, Etoliju i svu Makedoniju izuzev Soluna. Država je počivala na načelu zakonitosti: prema Dušanovom zakoniku zakon je jači i od suprotne volje vladara. Prerana smrt spriječila ga je da stvori državu koja bi zamijenila Romejsko /Vizantijsko/ carstvo, oslabljeno turskom najezdom, čiju je opasnost najbolje osjetio i pokušao da sa zemljama Zapada organizuje zajedničku odbranu, ali je to onemogućeno, najviše zbog surevnjivosti ugarskih kraljeva.
Već kao dečak naučiće da se u jedan pravac moraju usmjeriti moć i mudrost. Cilj je, dakle, ništa manje do carigradski tron, carska kruna i magija koju je ona nosila više od hiljadu godina. Biće to cilj koga se neće odreći do samog kraja svog burnog života. Prvi srpski car, Dušan Silni, smatran je za “najboljeg vojnika svoga vremena“. Bio je rođeni pobjednik, izuzetna ličnost srpske, ali i evropske istorije. “Car i samodržac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom, visok, prekrasnog izgleda i tjelesno vrlo lijepo građen”, Dušan je bio glasoviti vojskovođa i najmoćniji vladar tadašnje Evrope. Bio je žestokog karaktera, eruptivne prirode, ali je znao i da smireno ostvaruje svoje namjere. Umio je da bude surov, jer je takvo bilo doba u kojem je živio, i koje nije krasila sentimentalnost.
Obrazovan, volio je luksuz, o čemu svjedoče zapisi mnogobrojnih dubrovačkih i mletačkih trgovaca. Držao je brojnu vojsku i onu najamničku, najbolju koja se tada mogla nabaviti u Evropi. Dušanov djed, slavni kralj Milutin, oslijepio je njegovog oca Stefana Dečanskog i poslao ih u progonstvu u Carigrad, što je ozbiljno uticalo na njegov život…
Dušan je rođen u Srbiji, međutim, njegovo stvarno mjesto rođenja je Carigrad, “zenica hrišćanske vjere”, koji je u sjećanju mladog srpskog princa ostao upamćen kao grad nenadmašne ljepote, blistavih crkava, ušuškan u oblacima opojnog mirisa najboljeg puntskog tamjana, sazdan od mramora, zlata i duha. Ali, ti dani carigradskog progonstva bacili su olovno tešku sjenku na dječakovu dušu, očvrsnuvši mu karakter, ne skamenivši mu srce.
U ovom gradu Dušan će prvi put, kao dijete, spoznati sebe, ali i svoj cilj, smisao života – osvajanje Carigrada, tog “ognjišta vaseljene”. Već kao dječak naučiće da se u jedan pravac snagom volje moraju usmjeriti moć i mudrost. Cilj je, dakle, ništa manje do carigradski tron i carska kruna, cilj koga se neće odreći do samog kraja svog burnog života.
Prvi srpski car stupa na istorijsku pozornicu 28. juna 1330. godine u bici na Velbuždu kada njegov otac Stefan Dečanski pobjeđuje bugarskog vladara Mihaila Šišmana. Bitka kod Velbužda bila je prekretnica, ne samo za Srbiju već i za ostale balkanske zemlje, posebno Bugarsku. Ta pobjeda nad Bugarima udarila je temelj srpskoj prevlasti na Balkanu. Bilo je to doba blistave najave velikog srpskog vladara potonjeg cara Dušana. “A ovaj mladi kralj se veoma proslavi u tom ratu“. Pobjedom kod Velbužda srpska vlastela nije bila zadovoljna aranžmanom koji je Stefan Dečanski utanačio sa Bugarima. To je bio ozbiljan problem za Stefana Dečanskog jer se značajan dio srpske vlastele okrenuo njegovom sinu Dušanu, heroju sa Velbužda. Nezadovoljne srpske velmože su u njega polagale nadu da će ojačalu Srbiju povesti u nova osvajanja. Što se i desilo. U nedjelju 8. septembra 1331. godine Dušan je krunisan za kralja. Dušan je imao tek 23 godine, “visok i lijepog tela, iznad mnogih ljudskih sinova, i strašan svojim neprijateljima”, stupio je snažno i odvažno na evropsku istorijsku pozornicu.
Na Vaskrs 1332. godine Dušan se oženio Jelenom, sestrom novog bugarskog vladara. Bio je daleko ispred vremena i u odnosu prema ženi, carici Jeleni, koju je istinski uvažavao i čije je mišljenje cijenio, ne libeći se da to često i javno istakne. Nijedna srpska vladarka iz dinastije Nemanjića nije imala toliki uticaj na dvoru, niti je, pak, toliko isticana uz muža kao što je to bio slučaj sa caricom Jelenom. Takav status nisu dostigle ni Nemanjina Ana, kao ni potonje srpske kraljice. U poveljama koje je izdavao raznim manastirima, Dušan i kao kralj i kao car navodi da se sa Jelenom dogovara oko darivanja manastira. U tim poveljama Jelena se pominje kao “blagočastiva i hristoljubiva i previsoka kraljica”… Značaj, mudrost i uticaj Jelene najbolje se vidio prilikom susreta sa Jovanom Kantakuzinom, tada vizantijskim prebjegom – kada se odlučivalo šta treba činiti u datoj situaciji. U svojim memoarima Kantakuzin govori o Jeleni kao izuzetnoj vladarki koja je uzimala ravnopravno učešće u najsudbonosnijm trenucima po državu, procjenjujući briljantno političke odnosne i snage, predlažući rješenja koja su prihvatili i kralj Dušan, kao i njegova veoma uticajna vlastela na čelu sa velmožom Jovanom Oliverom. Prvi put u srpskoj istoriji jedna žena ravnopravno sa muškarcima ulazi u otvorenu diskusiju o političkim pitanjima.
Sve je bilo spremno da se kralj Dušan kruniše za cara što se i desilo na Vaskrs 1346. godine u Skoplju “blagoslovom rukom preosveštenog patrijarha Joanikija i preosveštenog patrijarha bugarskog Simeona, a i molitvama i blagoslovom svečanog sabora Svete Gore i svih igumana i staraca sabora svetogorskoga”. Krunisanje Dušanovo bio je najvažniji događaj u srpskoj srednjevjekovnoj istoriji. Srbija je tako izdignuta na nivo Bugarske i Vizantije, dva joj susjedna carstva. Dušan je postao u ”Hrista Boga blagovjerni car”, a njegova žena Jelena “blagovjerna i hristoljubiva carica carstva i avgusta”. Njihov sin Uroš dobija titulu kralja.
U doba ekspanzije i širenja carstva on u Skoplju na praznik Vaznesenja Gospodnjeg, 21. maja 1349. godine, donosi svoj Zakonik, prvi i glavni dio kodeksa koji danas prepoznajemo pod imenom Dušanov zakonik. Pet godina kasnije na saboru u Seru ovaj Zakonik, koji je imao 135 članova, je dopunjen sa još 66 članova.
Dušan nije bio vladar koji je sebe doživljavao kao “zakon koji diše”. Njegov Zakonik je jedno od najznamenitijih djela, ne samo srpskog zakonodavstva, već i čitave srpske kulture. Smatra se i svojevrsnim ustavom srednjevjekovne Srbije. Posebno je čuven član u kome se kaže da ne treba suditi u strahu od carstva: “Sve sudije da sude po zakonu, pravo, kako piše u Zakoniku, a ne da sude po strahu od cara” U poznoj vizantijskoj tradiciji ceremonijal carskog krunisanja završavao se biranjem kamena od koga će se izgraditi carev grob, što je simbolično trebalo da podsjeti novokrunisanog vladara da su vlast i zemaljski život prolazni – da se car ne uzoholi.
Kao i njegovi slavni prethodnici i Dušan je odlučio da podigne svoju zadužbinu. Diže manastir Svetih Arhanđela koji je sebi namijenio za grobnicu.
Manastir Svetih Arhanđela nedaleko od Prizrena građen je u periodu od 1343. do 1352. godine. Dušan je namjeravao da njegova bogomolja prevaziđe sve zadužbine prethodnika. Jedan ljetopisac iz petnaestog vijeka zapisao je da “ne vjeruje da Dušanovoj zadužbini ima ravne pod Suncem”.
Ipak, Dušan nije uspio da ostvari svoj san, da osvoji Carigrad. U tome, kao i u mnogim drugim namjerama, spriječila ga je prerana smrt. Dušan je umro pod nejasnim okolnostima 20. decembra 1355. godine, ali se ne zna gdje tačno. Njegova smrt je donijela “veliku žalost i plač srpskoj zemlji i njegovo tijelo bi preneseno…s velikim pogrebnim sjajem u manastir Sv. Arhanđela kod Prizrena, koji je sam sazidao”. Dušan je spadao među one izuzetne ličnosti koje su smatrale da samo vječnost može da im zapovijeda, a istorija sudi. Njemu je uzdizanje na carstvo bilo most za besmrtnost, za osvajanje Carigrada. Međutim, Vizantiju nije osvojio, ali besmrtnost jeste u pamćenju svog naroda, ostavši u njegovoj svijesti kao svetionik i nedostižan ideal.
