Fukoovo Klatno

Ljetopis, 18. septembar

Ime: Ljetopis 18.09.2019 (887 Neretvljani, 1819 Fukoovo klatno); Opis: Ljetopis, 18. septembar Tip: audio/mpeg
  • Na današnji dan, 18. septembra 1819. godine rođen je francuski fizičar Leon Fuko, koji je ogledom s klatnom (Fukoovo klatno) dokazao rotaciju Zemlje.

Fukoovo KlatnoPronašao je žiroskop, usavršio teleskop i otkrio vrtložno-vihorne struje u metalnim masama (Fukoove struje). Mada je sredinom XIX vijeka malo ko iskreno sumnjao da se Zemlja uistinu okreće oko svoje ose, argumenti i dokazi naučnika u prilog rotacije naše planete za mnoge ljude bili su isuviše apstraktni, te je praktična demonstracija bila i te kako potrebna. Oglednu postavku sa klatnom prvi je još 1661. godine primijenio firentinski fizičar Vivijani, Galilejev učenik, ali je taj ogled vjekovima ostao poznat tek sasvim malom broju ljudi. Tako se Leon Fuko, koji je upravo bio stekao zvanje fizičara Carske opservatorije u Parizu, poduhvatio zadatka da ponovo izvede i usavrši Vivijanijev eksperiment, koji će upravo zahvaljujući Fukou steći svjetsku slavu sve do naših dana. Premda zasnovan na jednostavnom fizičkom principu, ogled sa klatnom nije bilo lako realizovati na zadovoljavajući način, jer bi svaka nepreciznost pri izradi klatna ili nedovoljna spretnost pri njegovom stavljanju u pokret neizbježno rezultirala dodatnim oscilacijama koje bi umnogome zamaglile suštinski fenomen koji je Fuko ciljao da prikaže što jasnije. Prvo Fukoovo klatno, koje je naučnik napravio u podrumu vlastite kuće, sastojalo se od bronzane kugle teške pet kilograma na kraju čelične žice duge dva metra. Ključno je bilo slobodno vješanje, koje omogućavalo da se ravan oscilovanja klatna mijenja kako se Zemlja pod njim okreće. Nekoliko nedjelja kasnije, Fuko je prvi put javno prikazao klatno istovjetne konstrukcije u zgradi pariske opservatorije. Najzad, 1861. godine, u Panteonu, pred uglednom publikom u kojoj se nalazio i sam imperator Napoleon III, Fuko je pustio u pokret najčuveniju verziju svojeg klatna, sačinjenu od 28 kilograma teške olovne kugle obložene bronzom, obješene sa visine od 67 metara. Ovo klatno, prauzor mnogih drugih kojima se danas diče naučne i visokoškolske ustanove širom svijeta, ubrzo je bilo premješteno u Konzervatorijum nauka i umjetnosti, gde je ostalo sve do 2010. godine, kada je nepopravljivo oštećeno jer mu je pukla žica. U Panteonu se, međutim, i dalje može vidjeti sasvim vjerna replika. Pored ogromne uloge u obrazovanju i aktivnosti koju bismo danas vjerovatno nazvali „naučnom komunikacijom“, Fukoovo klatno doprinijelo je i usavršavanju žiroskopa ‒ stabilizujućeg uređaja kojim ga je Fuko snabdio kako bi pojednostavio kontrolne postupke i time izbjegao ili ublažio neželjene vrste oscilacija. Promjena pravca oscilovanja klatna usled Zemljine rotacije zavisi od geografske širine, i to po sinusnoj funkciji ‒ najveća je na polovima, dok je na samom ekvatoru nema. Rezultat su, između ostalog, imali prilike da vide svojim očima članovi tima antarktičke istraživačke stanice Amundsen‒Skot, nakon što su konstruisali Fukoovo klatno na samom Južnom polu. Fukoovo klatno ostavilo je veoma dubok trag u kulturi, pojavljujući se u mnogim djelima kao simbol naučnog pregnuća.

 

  • Na današnji dan, 18. septembra 887. godine mletački dužd Petar Kandijan poginuo je kod Makarske u pokušaju da pokori Neretljane.

Neretljani LadjaNajstarije podatke o Neretljanima daje nam Konstantin Porfirogenit u svom djelu „Spis o narodima“. Porfirogenit pominje Neretljane u glavama 29. (o Dalmaciji i susjednim plemenima), 30. (izlaganje o provinciji Dalmaciji), 36. (o Paganima koji se nazivaju i Neretljani i zemlji u kojoj sada obitavaju).Tadašnji opseg srpskog etničkog prostora potvrđuje i franački hroničar Ajnhard, koji je u svojim Analima franačkog kraljevstva zabilježio 822. godine da su Srbi narod koji drži veliki dio Dalmacije. Neretljani su bili jedno od srpskih srednjovjekovnih plemena. Nastanjivali su primorsko područje između ušća rijeke Neretve i ušća rijeke Cetine, kao i susjedna ostrva. Na tim prostorima je tokom ranog srednjovjekovnog razdoblja postojala Neretljanska kneževina, koju su Vizantinci nazivali i Paganija. Neretljani su zajedno sa Zahumljanima, Travunjanima, Konavljanima i Dukljanima ubrajani u primorske Srbe, a njihova oblast je bila sastavni dio Srpskog primorja. Neretljani su bili pleme, koje se u toku VII vijeka naselilo na prostoru od Neretve do Cetine i na susjednim ostrvima. Njihova je oblast bila podijeljena na tri župe: Rastočka, Mokro i Dalen, a u njihovoj su vlasti bila i ostrva Mljet, Korčula, Brač i Hvar. Najpoznatiji su im gradovi bili: Mokron (ruševine Makar blizu Makarske), Vrlja (sjeverno od Makarske), Ostrog (danas Zaostrog) i Labinec (današnji Gradac). U kasnijim se izvorima oblast Neretljana zove Maronia, a Neretljani Mariani, što se tumači kao primorska oblast, Primorjani. Neretljani se javljaju u IX vijeku kao gusari, koji na Jadranu ugrožavaju plovidbu i trgovinu, naročito mletačku, duž svojih obala, ali se zalijeću i na jug do južne Italije, a na sjever do Istre i mletačkih laguna. Zbog toga Mlečani preduzimaju niz uglavnom bezuspješnih pohoda protiv Neretljana. Neretljanski izaslanik sklapa mirovni ugovor sa duždom, te se Mlečani obavezuju na godišnji „dar“ Neretljanima, koji će im osigurati prolaz kroz njihove vode. Taj je ugovor uskoro prekršen, ali je i novi ratni pohod Mlečana ostao bez većeg uspjeha. Dužd Petar Orselo 1000. godine vodi veliku ratnu ekspediciju protiv Neretljana i pobjeđuje ih. Time je moć Neretljana na moru bila slomljena.