Piše: Jovan Markuš
Mitropolija Crnogorsko-Primorska je drevna episkopija koja je 1219. godine osnovana apostolskom misijom Svetoga Save, prvog Arhiepiskopa svih Srpskih i Primorskih Zemalja. Njen prvi naziv je Episkopija Zetska, a njeno sjedište se nalazilo najvjerovatnije na području Podgorice, a potom u Manastiru Miholjska Prevlaka na istoimenom ostrvu kod današnjeg Tivta
Pravoslavni vjernici Crne Gore se ne odriču svojih 56 vladika u dosadašnjoj istorije Zete i Crne Gore:
EPISKOPI I MITROPOLITI ZETSKI, CRNOGORSKI I PRIMORSKI, od 1219. do 2021. godine:
1. ILARION (Šišović) (1220) – Episkop zetski
2. GERMAN I (oko 1249)- Episkop zetski
3. NEOFIT (1262-1270) – Episkop zetski
4. Sveti JEVSTATIJE I (1270-1278)- Episkop zetski, potonji Arhiepiskop srpski
5. JOVAN (poslije 1279) – Episkop zetski
6. GERMAN II ( 1286 – 1292) Episkop zetski
7. MIHAILO I (1293 – 1305) – Episkop zetski
8. ANDRIJA (poslije 1305) – Episkop zetski
9. MIHAILO II (1319) – Episkop zetski
10. DAVID I (1391. poslije 1396) – Mitropolit zetski
11. ARSENIJE (1396. prije 1417)- Mitropolit zetski
12. DAVID II (oko 1417. do 1435) – Mitropolit zetski
13. JEFTIMIJE (poslije 1435, prije 1440 )- Mitropolit zetski
14. TEODOSIJE(prije 1446) – Mitropolit zetski
15. JOSIF (1453) – Mitropolit zetski
16. VISARION I (1454 – 1491) – Mitropolit zetski
17. PAHOMIJE I (1491) – Mitropolit zetski
18. VAVILA (1493 – 1495) – Mitropolit zetski
19. GERMAN II (1496) – Mitropolit zetski
20. ROMAN (poslije1504, prije 1520) – Mitropolit crnogorski i primorski
21. PAVLE (oko 1530) – Mitropolit crnogorski
22. ROMIL I (1530 -1551) – Arhiepiskop zetski, crnogorski i primorski
23. VASILIJE I (1532) – Arhiepiskop crnogorski
24. NIKODIM (1540) – Mitropolit crnogorski
25. MAKARIJE (1550 -1558) – Mitropolit cetinjski
26. DIONISIJE (1558) – Mitropolit cetinjski
27. ROMIL II (1559) – Mitropolit crnogorski
28. RUVIM I (1561) – Mitropolit crnogorski
29. PAHOMIJE II (1568 – 1573) – Mitropolit cetinjski
30. GERASIM (1573) – Mitropolit zetski
31. VENIJAMIN (1582 – 1591) – Mitropolit Crne Gore i Primorja
32. STEFAN (1591 -1593) – Mitropolit cetinjski
33. RUVIM II (Njeguš) (1593 – 1639) – Mitropolit crnogorski i primorski
34. MARDARIJE I (Makedonac) (1637 -1647) – Mitropolit crnogorski i primorski
35. VISARION II (Kolinović) (1647 – 1654) – Mitropolit cetinjski
36. MARDARIJE II, (Kornećanin) (1654 – 1661) – Mitropolit cetinjski
37. RUVIM III (Boljević) (1662 – 1685) – Mitropolit crnogorski i primorski
38. VASILIJE II (Veljekrajski) (1685) – Mitropolit crnogorski
39. VISARION (Borilović, Bajica) (1685 – 1692) – Mitropolit cetinjski
40. SAVA (Očinić, Kaluđeričić) (1694 – 1697) – Mitropolit cetinjski
41. DANILO I (Petrović Njegoš) (1697 – 1735) – Mitropolit crnogorski
42. SAVA (Petrović Njegoš) (1735 – 1781) Mitropolit crnogorski i skenderijski
43. VASILIJE (Petrović Njegoš) (1750 – 1766) – Mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski i egzarh trona Pećkog
44. ARSENIJE (Plamenac) (1781 – 1784) – Mitropolit crnogorski
45. SVETI PETAR I CETINJSKI (Petrović Njegoš) (1784 – 1830) – Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski
46. SVETI PETAR II LOVĆENSKI (Petrović Njegoš) (1830 -1851) – Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski
47. NIKANOR (Ivanović Njeguš) (1858 -1860) – Mitropolit crnogorski
48. ILARION (Roganović) (1860 – 1882) – Mitropolit crnogorsko-brdski
49. VISARION (Ljubiša) (1882 – 1884) – Mitropolit crnogorski
50. MITROFAN (BAN) (1885 – 1920) – Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja
51. GAVRILO (Dožić) (1920 – 1938) – Mitropolit crnogorsko-primorski , potonji Patrijarh srpski
52. SVETI SVEŠTENOMUČENIK JOANIKIJE (Lipovac) (1940 -1945), mitropolit crnogorsko – primorski
53. ARSENIJE (Bradvarović) (1947 – 1960), – Mitropolit crnogorsko – primorski
54. DANILO (Dajković) (1961 – 1990) – Mitropolit crnogorsko – primorski
55. AMFILOHIJE (Radović) (1990 -2020 ) – Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorsko – primorski i egzarh Pećkog trona
56. JOANIKIJE (Mićović) 2021 – Mitropolit crnogorsko – primorski i egzarh Pećkog trona
Treba napomenuti da godine naznačene pored svakog episkopa i mitropolita, su samo godine raspona od kada se oni prvi i posljednji put pominju u izvorima. To ne znači da oni nijesu bili pa tim položajima prije ili poslije naznačenih godina.
Mitropolija Crnogorsko-Primorska je drevna episkopija koja je 1219. godine osnovana apostolskom misijom Svetoga Save, prvog Arhiepiskopa svih Srpskih i Primorskih Zemalja. Njen prvi naziv je Episkopija Zetska, a njeno sjedište se nalazilo najvjerovatnije na području Podgorice, a potom u Manastiru Miholjska Prevlaka na istoimenom ostrvu kod današnjeg Tivta. Po predanju Sveti Sava ustoličio je prvog Episkopa zetske Episkopije, svog učenika Ilariona Šišovića iz Građana 1220. godine.
Zetska Episkopija je u rangu episkopije ostala sve do 1346. godine kada je za vrijeme Cara Dušana i Patrijarha Joanikija uzdignuta na stepen mitropolije. Njeno sjedište se od 1484. godine nalazi u Manastiru Rođenja Presvete Bogorodice u Cetinju. Njeno kanonsko sjedište od tada do danas nije promijenjeno. Prije toga, njeno sjedište se, u različitim istorijskim periodima, nalazilo i u Budvi, na Prečistoj Krajinskoj, Vranjini, Komu i Obodu.
Za ovaj tron koju je osnovao duhovni otac naš Sveti Sava, baštineći sveukupno hrišćansko nasleđe drevne Dioklije – potonje Zete, vezani su arhijereji – episkopi i mitropoliti, jedine episkopije i mitropolije Pravoslavne Srpske Crkve, koja nije prekidala svoj kontinuitet od svog osnivanja. Treba istaći da poslije ukidanja Pećke Patrijaršije, u doba turske okupacije 1766. godine, samo na tronu Cetinjske mitropolije nikada nije bilo episkopa Grka.
Među episkopima i mitropolitima bilo je svetitelja, ispovijednika, mučenika, velikih pjesnika, književnika, istoričara, filosofa, naučnika, prevodilaca, crkvenih organizatora i velikih državnika, čija djela i život zaslužuju detaljnije proučavanje i prezentovanje sadašnjim i budućim generacijama.
Sačinjavanje hronološkog spiska episkopa i mitropolita, kao priloga za Šematizam, samo je podsjećanje na ličnosti koje su višestruko obilježile istoriju ne samo Episkopije i Mitropolije, već i država Zete i Crne Gore za proteklih 802 godina (1219 –2021).
Od osnivanja Zetske episkopije do 1484. godine, kada je gospodar Zete Ivan Crnojević podigao manastir Rođenja Presvete Bogorodice na Cetinju kao sjedište Zetske mitropolije, na katedri zetskih episkopa i mitropolita prema do danas poznatim podacima bilo je petnaest arhijereja. Za većinu se ne može utvrditi precizno vrijeme od kada do kada su bili episkopi ili mitropoliti. Njihov hronološki redosljed sačinjen je na osnovu godina u kojima se u izvorima pominju. Do 1346. godine imenovani su bili episkopi, a od tada mitropoliti jer je Srpska Arhiepiskopija uzdignuta na nivo Patrijaršije, a sljedstveno tome, jedan broj episkopija je uzdignut u rang mitropolija, i od tada se mogu titulisati kao mitropoliti.
O zetskim episkopima i mitropolitima kao i crnogorskim mitropolitima iz pred-Petrovićkog doba podaci su više nego skromni. Zbog nedostatka podataka postoji dosta praznina, a negdje i nesigurnih podataka. Što je prošlost dublja, njihova identifikacija i hronološko lociranje je teže i manje precizno, jer i manje izvora. O pojedinim episkopima zetskim i mitropolitima crnogorskim i primorskim znamo zahvaljujući zapisima i natpisima koji daju samo ime, nekad sa godinama i titulom, a nekad bez oba podatka. Ovaj nedostatak podataka je prouzrokovao dosta praznina, a ponegdje i dileme, poput one da li se episkop ili mitropolit koga pominje samo jedan od autora može uvrstiti u Katalog? Smatrali smo da će manje ogrešenje biti ukoliko se takav arhijerej uvrsti u Katalog, nego ako se iz njega izostavi. P
oseban problem predstavlja utvrđivanje tačnog vremena stolovanja pojedinih arhijereja, jer su podaci pojedinih autora Kataloga veoma različiti. Iz ovih razloga upisano vrijeme stolovanja pojedinih episkopa i mitropolita iz pred-Petrovićkog doba treba prihvatiti sa rezervom.
O crnogorskim, primorski i brdskim mitropolitima iz svetorodne loze Petrović Njegoš, kao i onima koji su ih naslijedili, postoji dovoljno podataka i iz tih razloga su ne postoje razlike u redosljedu i vremenu stolovanja kod raznih autora.
Sveti Petar Cetinjski prvi je sačinio neku vrstu kataloga mitropolita, od vremena Crnojevića, tj. od nastanka Cetinjskog manastira do vladike Danila Petrovića Njegoša. On je objavljen u „Kratkoj istoriji Crne Gore“, koja je štampana u Mitropolitskoj kljigopečatnji na Cetinju, poslije njegovog upokojenja u kalendaru „Grlica“ za 1835. godinu. Iste godine i Sima Milutinović – Sarajlija u svojoj „Istoriji Cerne-Gore od iskona do noviega vremena“ ( Beograd, 1835) objavio je sličan spisak mitropolita crnogorskih za isti period.
Nešto širi popis je publikovao, takođe za isti period, Dimitrije Milaković 1856. godine.
Prvi pokušaj da se izradi katalog zetskih i crnogorskih episkopa i mitropolita, od osnivanja episkopije do vladike Danila Petrovića Njegoša, sačinio je arhimandrit Nićifor Dučić u svojoj raspravi „Episkopije zetska i dabarska“ (Beograd, 1884) a potom za isti period i arhimandrit Ilarion Ruvarac u prilogu „Vladike zetske i crnogorske“ (Prosvjeta, god. I. sv. 1. str. 13, Cetinje, 1892). Pored navedenih autora, u XIX vijeku priloge su dali M. Pavlinović (1868) i G. Petranović (1876).
Između dva svjetska rata Dušan D. Vuksan je je sastavio novi „Katalog zetskih, crnogorsko-primorskih episkopa i mitropolita“, koji je objavljen u cetinjskom časopisu „Zapisi“, knjiga XIV, sveska 2, od avgusta 1935. godine. Ovaj katalog sadrži 41 ime – od osnivanja episkopije do vremena mitropolita Gavrila (Dožića),uz napomenu autora da katalog smatra nepotpunim. Rad opšteg tematskog karaktera Miodraga Purkovića, „Srpski episkopi i mitropoliti srednjega veka“, „Hrišćansko delo“, Skoplje, 1937, dopunjuju sastavljanje spiska zetskih episkopa i mitropolita za srednjovjekovni period.
Najpotpuniji spisak po azbučnom redu priredio je Episkop šumadijski Sava u studiji „Srpski jerarsi od IX do XX veka“ (u daljem tekstu „Srpski jerarsi“), koja je objavljena 1996. godine. Episkop Sava je sabrao dragocjene biografske podatke za episkope i mitropolite zetske, crnogorske i primorske, koji se danas mogu najviše koristiti u priređivanju kataloga. Pored pomenutih autora kataloga u XX vijeku korisne priloge za katalog su dali: R. Grujić (1920. i 1929), R. Vešović (1927), J. Jovanović (1948. i 1995), R. Dragićević (1950), V. Đurđev (1950.), B. Mihailović (1962), G. Stanojević (1970), M. Janković (1985), D. Otašević (1992), i drugi.
U novije vrijeme Aleksandar Stamatović u sklopu „Kratke istorije Mitropolije crnogorsko-primorske sa šematizmom za 1999. godinu“ objavio je „Katalog zetskih episkopa i crnogorskih mitropolita“ (Cetinje, 1999, str. 64-65). Jovan B. Markuš u knjizi „Pravoslavlje u Crnoj Gori“ (Cetinje, 2006, str. 41-85) objavio je spisak sa biografijama episkopa i mitropolita „Katalog – diptih episkopa i mitropolita zetskih, crnogorskih i primorskih od 1219. do 2006“. Protojerej dr Radomir Popović u sklopu Kratkog Pregleda Srpske Crkve kroz istoriju, koji se nalazi na zvaničnom sajtu SPC objavio je spisak ,, Mitropoliti crnogorsko-primorski (Zetski)”.
U skoro objavljenom radu opšteg tematskog karaktera Aleksandra Stamatovića ,, Istorija Mitropolije Crnogorsko – primorske do 1918” Cetinje, 2014, mogu se naći veoma korisni podaci za priređivanje kataloga. Najpotpuniji katalog Cetinjskih mitropolita, sa veoma detaljnim biografijama, priredio je arhimandrit Metodije Ostojić u prilogu „ Katalog – diptih mitropolita zetskih, crnogorskih i primorskih od 1484 do 2014. godine“ u monografiji Cetinjski manastir Rođenja Presvete Bogorodice 1484 – 2014 ( Cetinje, 2014, 423 – 492).
Prema ovom katalogu, od osnivanja Cetinjskog manastira 1484. godine, kao sjedište Zetske mitropolije, do danas prema dosad poznatim podacima, Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović je četrdeseti arhijerej na Cetinjskoj katedri.
Cetinjski mitropoliti različito su se potpisivali i oslovljavali.
Pojedini mitropoliti se nijesu potpisivali samo kao mitropoliti već i kao episkopi a češće kao vladike. Narod ih je većinom oslovljavao kao vladike. Pitanje titulature vladika u dokumentima, zapisima i natpisima nije jednobrazno tokom proteklih 796 godina.
Titulisali su se kao mitropoliti: zetski; crnogorski; crnogorski i primorski; cetinjski; Crne Gore i Primorja; crnogorski i skenderijski; crnogorski, skenderijski i primorski i egzarh trona Pećkog; i crnogorsko-brdski. Iako titula arhiepiskopa ne ukazuje na status Crkve već na duhovnu upravu nad određenom oblasti, cetinjski mitropoliti koji su se titulisali kao arhiepiskopi, koristili su titulu Arhiepiskop zetski, crnogorski i primorski i Arhiepiskop crnogorski. Pored navedenih titula korišćene su i: Arhiepiskop i Mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski; Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit Crne Gore, Brda i Primorja i Arhiepiskop cetinjski i Mitropolit crnogorsko-primorski i egzarh Pećkog trona. Smatrali smo da je zbog nedostatka jednoobraznosti u titulisanju i oslovljavanju kroz istoriju, ovaj prilog tj. spisak arhijereja za Šematizam najcjelishodnije imenovati kao ,, Episkopi i mitropoliti zetski, crnogorski i primorski”.
Analizom svih navedenih kataloga i priloga, može se doći do orjentacionog spiska episkopa i mitropolita zetskih, crnogorskih i primorskih koji su stolovali na ovoj katedri od njenog osnivanja do danas. Ovo ne znači da je njihov broj konačan, jer novim istraživanjima možda će se doći do podataka kojima bi se korigovao njihov broj, a moguće i dopunile biografije pojedinih mitropolita. Po godinama pomena, ili samo naznakama u izvorima da su pojedini episkopi i mitropoliti bili prije ili poslije pojedinih arhijereja (bez godine) može se napraviti hronološki spisak.
Na kraju ovog priloga o episkopima i mitropolitima zetskim, crnogorskim i primorskim smatramo da je korisno zabilježiti i činjenicu da su zemni ostaci 23 mitropolita zetska, crnogorska i primorska inhumirani 2015. godini. Naime, u crkvi starog Cetinjskog manastira na Ćipuru 20. jun 2015. godine sahranjeni su poslije 29 godina zemni ostaci 23 cetinjska mitropolita, koji su iz grobnica izvađeni osamdesetih godina prošloga vijeka (1986) prilikom arheoloških iskopavanja na ovome lokalitetu.
Mitropolija crnogorsko-primorska je u više navrata pokretala pitanje vraćanje inhumiranih zemnih ostataka, koji su od nje preuzeti uz pismenu garanciju državnih institucija da će se inhumacija obaviti uz adekvatan crkveni obred. Tokom proteklih godina na obavezu Zavoda za zaštitu spomenika kulture i nadležnih državnih organa više puta podsjećao je i Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović. Do skora se nije znalo gdje su pohranjeni njihovi zemni ostaci poslije antropoloških istraživanja i analiza skeletnih ostataka. S obzirom na to u kakvom smo vremenu živjeli, ne treba da čudi što su i ove kosti bile ubijene, zaboravljene i decenijama sakrivene u nekom hodniku Dvorca kralja Nikole. Slična je i subina zemnih ostataka zetskog gospodara knjaza Ivana Crnojevića, jedne od najznačajnijih ličnosti naše istorije, koje su poslije 24 godine skrivanja po cetinjskim podrumima, tajno od javnosti sahranjeni u prisustvu Vladine radne grupe, bez crkvenog obreda 12. novembra 2010.godine.
Svetu zaupokojenu liturgiju služili su Arhiepiskop cetinjski Mitropolit crnogorsko-primorski Gospodin Amfilohije i Arhiepiskop mihalovsko-košicki Pravoslavne crkve čeških i slovačkih zemalja Gospodin Georgije sa sveštenstvom, a nakon liturgije služen je parastos i pohranjene mošti, sveti ostatci 23 naslednika Svetoga Save, Ilariona i Germana na čelu sa Visarionom koji je stolovao ovdje i bio prvi episkop na Cetinju sa svojim naslednikom Pahomijem i Vavilom. Potom je osveštana grobnica zetskog gospodara knjaza Ivana Crnojevića, ktitora starog Cetinjskog manastira.
Sasvim je izvjesno da je u okviru starog Cetinjskom manastiru na Ćipuru, kao sjedištu Mitropolije, bilo sahranjeno 23 od 25 mitropolita zetskih, crnogorskih i primorskih koji su stolovali u njemu u vremenu od izgradnje 1484.do rušenja 1692.godine, jer ne postoje raspoloživi materijalni dokazi , kao ni bilo kakvo narodno predanje,da su sahranjeni negdje drugo.
Poznato je samo da je mitropolit Ruvim III (Boljević) sahranjen u manastiru Gornji Brčeli i mitropolit Sava (Očinić, Kaluđeričić) u manastiru Dobrska Ćelija, gdje se privremeno nalazilo sjedište Mitropolije poslije razaranja starog do obnove Cetinjskog manastira od strane mitropolita Danila Petrovića Njegoša na današnjoj lokaciji. U 19. vijeku, na temeljima crkve starog Cetinjskog manastira na Ćipuru, kralj Nikola Petrović Njegoš sagradio je novi hram, u kojem danas počivaju on i kraljica Milena (čiji su zemni ostaci sahranjeni 1989), kao i knjaz Ivan Crnojević, gospodar Zete koji se upokojio 1490. godine.
Mitropoliti zetski, crnogorski i primorski (od 1484. do 1692.g) čiji su zemni ostaci sahranjeni u subotu, 20. juna 2015. g, u crkvi starog Cetinjskog manastira na Ćipuru:
VISARION I (1454 – 1491) – Mitropolit zetski; PAHOMIJE I (1491) – Mitropolit zetski; VAVILA (1493 – 1495) – Mitropolit zetski; GERMAN II (1496) – Mitropolit zetski; ROMAN (poslije1504, prije 1520) – Mitropolit crnogorski i primorski; PAVLE (oko 1530) – Mitropolit crnogorski; ROMIL I (1530 -1551) – Arhiepiskop zetski, crnogorski i primorski; VASILIJE I (1532) – Arhiepiskop crnogorski; NIKODIM (1540) – Mitropolit crnogorski; MAKARIJE (1550 -1558) – Mitropolit cetinjski; DIONISIJE (1558) – Mitropolit cetinjski; ROMIL II (1559) – Mitropolit crnogorski; RUVIM I (1561) – Mitropolit crnogorski; PAHOMIJE II (1568 – 1573) – Mitropolit cetinjski; GERASIM (1573) – Mitropolit zetski; VENIJAMIN (1582 – 1591) – Mitropolit Crne Gore i Primorja; STEFAN (1591 -1593) – Mitropolit cetinjski; RUVIM II (Njeguš) (1593 – 1639) – Mitropolit crnogorski i primorski; MARDARIJE I (Makedonac) (1637 -1647) – Mitropolit crnogorski i primorski; VISARION II (Kolinović) (1647 – 1654) – Mitropolit cetinjski; MARDARIJE II, (Kornećanin) (1654 – 1661) – Mitropolit cetinjski; VASILIJE II (Veljekrajski) (1685) – Mitropolit crnogorski i VISARION (Borilović, Bajica) (1685 – 1692) – Mitropolit cetinjski
