Od samog nastanka, manastir je izrastao u važno, a ponekad zapravo i jedno, duhovno i kulturno središte srpskog naroda. Monasi koji su u njemu sticali obrazovanje stizali su do dostojanstva vladika i patrijarha, dok su drugi postajali prosvetitelji i pisci. Njihova dela, kako izvorna tako i prevedena, doprinela su razvoju društvenih ustanova u Srbiji i podizanju opšteg intelektualnog nivoa naroda.
Od sredine XVI veka došlo je do postepene promene u nacionalnom sastavu bratstva: Srba je bivalo sve manje, kako zbog seobe naroda na sever, tako i zbog islamizacije stanovništva. Od tada se u Hilandaru povećavao broj bugarskih monaha, koji će, početkom XVIII veka, već preuzeti potpunu kontrolu. Upravo u Hilandaru je živeo i delovao slavni bugarski monah Pajsije, čije je delo Istorija Bugarskog naroda izvršilo presudan uticaj na razvoj nacionalnog osećanja kod Bugara uopšte.
Manastir je pretrpeo dva velika požara, 1722. i 1891, ali se oba puta dosta lako oporavio. Isto važi i za nevolje prouzrokovane najezdom turske vojske u vreme grčkog ustanka. Poseta srpskog kralja Aleksandra Obrenovića označile je sudbinsku prekretnicu za Hilandar. U vreme velikog suparništva među pravoslavnim narodima oko zauzimanja mesta na Svetoj Gori, manastir je od kralja dobio ogromnu finansijsku pomoć, a srpski monasi počeli su da pristižu u sve većem broju.
O ovoj temi razgovarali smo sa Sinišom Samardžićem iz „Prijatelja manastira Hilandar“
